XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648)
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; İlimizin devlet idaresi 1548 yılından itibaren Osmanlılara geçmiş. Bu tarihten sonra ilimizle ilgili idari belgeler arşivlenmeye başlanmış. Bu arşiv belgelerinin bir bölümü yangınlar, işgaller ve iyi muhafaza edilemediği için günümüze kadar ulaşamamıştır. Günümüze ulaşan arşiv belgelerinin birçoğu da araştırmacıların ilgisini beklemektedir. " XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van" isimli kitap, İlimizin tarihi ile ilgili yapılmış en ciddi çalışmalardan biridir. Birçok kurumun arşivinden faydalanılarak hazırlanmıştır.
Van Osmanlılar tarafından fetih edildikten sonra idari taksimat yapılmış ve devlet teşkilatlanması gerçekleştirilmiş. Ana sancak olan Van'a (Paşa Sancağı)bağlı yönetim merkezleri belirlenmiş. Osmanlılar Paşa Sancaklarını vezir rütbesi ile atadıkları idareciler tarafından yönetir, sancağa bağlı idari merkezler bu paşanın mahiyetinde yönetilirdi. Van'a ilk atanan paşa daha önce Şam Emirü'l Ümerası olan Hüsrev Paşa'dır. Paşalar Beylerbeyi sıfatı ile sancağın askeri komutanları oldukları gibi sivil otoritenin de başıydılar. Kitapta, Van'a 1548'den 1642 yılına kadar atanmış Beylerbeyilerinin listesi verilmektedir.
Van Paşa Sancağı batıda Bitlis ve Adilcevaz sancakları, doğuda Mahmudi, Kotur sancakları, Güneyde Müküs, Şıtak, Hakkâri sancakları, Kuzeyde Erciş ve Bargiri sancakları ile çevrili idi. Ayriyeten bu sancaklara bağlı birçok nahiye merkezi oluşturulmuştu. Sancak merkezi Van Kalesi ve etrafında kurulan Van şehri idi. Van daha önceleri müstahkem bir kale iken şehir olarak gelişimi Osmanlı döneminde olmuştu. Van Beylerbeyiliğine atanan paşalar Van Kalesinde oturur, hem Van Sancağını hem de ilçe ve nahiye merkezlerini buradan yönetirlerdi.
Kitapta o dönem Van'da bulunan okullar, medreseler, camiler, mescitler, kiliseler, zaviyeler, kümbetler, hanlar, hamamlar, imarethanelerden ayrıntılı olarak bahsedilmiş. Kervansaraylar, bedestenler, kapanlar, çarşılar, imalathaneler gibi halkın kullanımına hitap eden müesseseler hakkında bilgiler verilmiş ve vergiye tabii olan kuruluşların ödedikleri vergi miktarları okuyucunun bilgisine sunulmuş. Van'ın vakıflarından, su kaynaklarından, çeşmelerinden, mahallelerinden, bağ ve bahçeliklerinden bahsedilmiş. Van'a bağlı nahiyeler ve bu nahiyelere bağlı köylerin, isimleri ve akçe cinsinden hâsılalarının listeleri verilmiş. Ticari ve sanayi kuruluşlardan, bağcılıkla iştigal edenlerden, hayvancılık ve tarım ile geçimini sağlayanlardan alınan vergilerin miktarları belgelerle izah edilmiş. Van'da bulunan askerler ve diğer kamu görevlilerinin mevcutları ve aldıkları ücretler liste halinde belirtilmiştir.
Kitap Van'ın Urartulardan başlayarak XVI. Yüzyıla kadar geçen devirlerinin kısaca tarihi seyrini vermekle başlamış. Van isminin menşei hakkındaki görüşlere yer vermiştir.
Kitapta Van Kalesi ile ilgili beyan edilmiş bir kararı siz okuyucularla paylaşmak isterim;"Van Kalesinin surları 1568 yılına kadar toprak idi. Bu itibarla kışın üzerinde biriken karların eriyip surlara zarar vermemesi için düzenli olarak bu karlar süpürülürdü. Dış kaledeki surların üzerindeki karların süpürülmesi işi gayrı Müslimlere havale edilmişti. Şehirde oturan gayrı Müslimlerin burçların üzerindeki karları süpürme işinden feragat etmeleri üzerine kaledeki askerler merkeze arz göndererek hem kalenin muhafazası hem de karların süpürülmesi işinin kendileri için çok ağır olduğunu belirtmişlerdir. Kaledeki askerlerin bu arzları yerinde görülerek Van Beylerbeyine 11 Nisan 1565 tarihinde bir hüküm gönderilmiş ve eskiden olduğu gibi her mahalleden birkaç süpürücü tayin ederek kale burçlarının süpürülmesi işinin gayrı Müslimlere yaptırılması emredilmiştir."
Kitabın incelemeye konu edindiği dönemde Van şehrinde yüzde otuz civarında Ermeni'nin yaşadığı, Müslüman ve Ermeni halkları arasında münferit olayların dışında hiçbir toplumsal sürtüşmenin yaşanmadığı belirtilmiş.
"XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Van (1548-1648)"isimli kitap Yrd. Doç. Dr. Orhan Kılıç tarafından yazılmış, Van Belediye Başkanlığı Kültür ve Sosyal İşler Müdürlüğü Yayınları tarafından yayınlanmıştır. Ankara'da Acar Matbaası tarafından 1997 yılında basılan kitap 443 sayfadan ibarettir. Kitabın yazarı Orhan Kılıç Hocamız bugün Elazığ Fırat Üniversitesinde profesör olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Kendisine sağlıklı, huzurlu uzun ömür diliyorum. Büyük emek gerektiren böyle bir eseri kültür hayatımıza kazandırdığı için kendisine teşekkür ediyorum. Van'ın 1548-1648 yılları arasında siyasi, iktisadi, idari, demografik, fiziki ve askeri yapısını merak eden herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu tavsiye ediyorum. Kalın sağlıcakla…
