Seyyahların gözüyle Van (2)

XIX Yüzyıl da Batı’dan Osmanlı topraklarına ve bölgemize yüzlerce seyyah, arkeolog, coğrafyacı, ekonomist ve misyoner gelmiş. Van ve çevresi de batılı seyyahların ilgi odağı olmuş.

Halen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Başkan Yardımcısı olan Doç. Dr. İsmail Mangaltepe, XIX. yüzyılda Van ve çevresine seyahat gerçekleştiren seyyahların yazdıkları eserlerden yola çıkarak batılıların bu bölgeye olan dikkatlerini “ Seyyahların Gözüyle Van (XIX. Yüzyıl)” adlı kitabında biraraya getirmiş.

Konuyla ilgili önceki yazımda emekle hazırlanan bu çalışmadan bazı özet bilgiler aktarmıştım. Bugünde XIX. yüzyıl Van’ına ait ekonomik, sosyal, ticari hayatımıza ışık tutacak çarpıcı hatta heyecan verici bazı bilgiler paylaşmak istiyorum.

XIX. yüzyılda amacına uygun gelen gezginlerin yanı sıra siyasi bilgiler elde etmek, gizli raporlar hazırlamak, arkeolojik eser çalmak, Osmanlı’nın iç işlerine müdahale eden siyasi çalışmalarda bulunmak amacıyla Van’a gelen çok sayıda seyyah olmuş. Van’a gelen seyyahlar arasında Napoleon’un elçisi olarak İran’a giden Amédée Jaubert , Fransız Asya Cemiyeti’nin gönderdiği Arkeolog F.E., Schulz, Van’da İngiliz Konsolosu olarak bulunan I. Brant, Van’ı ziyaret eden Charles Texier , T.Deyrolle, arkeolojik kazılar yapmak üzere gelen A.H. Sayce ve Hormuzd Rassam-Emilius Clayton-Dr.Reynolds, diplomatik görevle gelen Rus Mayevsky Vital Cuinet F.B.Lynch arkeolog C.F.Lehmann-Haupt-Waldemar Belk ve Walther Bachmann yer alıyor.

Mahalle ve sokaklar

Eserde Van’da doksan beşi şehrin içinde ve yüz kırk sekizi bahçelerde olmak üzere iki yüz kırk üç sokak ve yaklaşık beş bin ev hükümet sarayı, belediye, tarım bankası ve Rüştiye okulu, iki kışla, dört pazar, bir hapishane, gümrük, posta, telgraf ve tekel binaları ile Osmanlı borçları tahsil binası, mahkemeler, Belediye eczanesi, İran hanı, Protestan okulunun bulunduğu belirtiliyor.

Madenler

Van dağlarının tamamının maden kaynağı olduğundan söz ediliyor. Başkale ve çevresinde çok güzel maden kömürü yatakları, Çuk Boğazı yakınlarındaki Norduz Köyü’ne 4,3 km. uzaklıkta maden kömürü, (Şahmanıs) olduğu, Hükümetin burada bir sarı zırnık madenini uzun zaman işlettiği vurgulanıyor. Çatak’ın kazası Berko mevkiinde gümüş kurşun madeni, Van çevresinde çok sayıda tebeşir, kireç ve alçı ocakları, inceliği ve beyazlığıyla ünlü olan bölgede bir granit taşocağından kaliteli tas çıkarıldığı ve bunların cami, kilise ve resmi binaların yapımında kullanıldığı belirtiliyor. Ticari amaçla Anadolu’ya gelen M.J. Duckertisin de Van’da boracite (Borasit) ve demir madeni bulunduğundan söz ettiği ifade ediyor.  Bu dönemde umumi müfettiş olarak bölgeye gönderilen Şakir Paşa Van’daki Neft madenlerinin işletilmesini yararlı gördüğünü bu sebeple Maden Mühendisi Abdullah Kazım Efendi’yi buradaki madenleri araştırmak üzere görevlendirdiği. Çalışmalar neticesinde Şahmanıs Köyü’nde çok zengin kömür madeni, neft ve petrol yataklarının bulunduğunu Babıâli’ye haber veriliyor. İngiltere ve Batılı ülkelerin Van bölgesindeki petrol madenlerine ilgisini bilen II. Abdülhamit, bu konuyla yakından ilgileniyor ve petrolün işletme imtiyazını Hazine-i Hassa’ya ihale ediyor. Daha petrolün ilk bulunduğu yıllarda Van’a çok sayıda Batılı ve Rus arkeologların gelmesi dikkat çeken bir husus oluyor.

Kuyumculuk

Van’daki Ermenilerin, kuyumculukta sanat eseri olabilecek harika ürünler meydana getirdikleri belirtilen eserde, Van’da gümüş kupalar, gümüş nargileler bölgenin gümüş üreticileri tarafından son derece zarif bir biçimde üretildiği anlatılıyor.

Hayvan ticareti

Van’da hayvancılılık potansiyeli ve ticaretine ilişkin çarpıcı bilgilere de yer veriliyor. Seyyah A.Jaubert, her yıl bu hayvanlardan 1.500.000’den daha fazlasının İstanbul’a satılmak üzere götürüldüğünü, her sürünün 1500-2000 arası hayvandan oluştuğunu ve bu Sürülerin Van’dan İstanbul’a 17 veya 18 ayda ulaştırıldığını  anlatıyor.

Arıcılık

Yabani arıların, kayaların ve yaşlı ağaçların kavuklarında bolca bulunduğu bu arıların balının, evcil arıların balından daha da fazla bir özenle toplandığı,ikisinin de tadı çok güzel olduğu ve köylülerin balı beyazlatmak için soğukta bıraktıkları, pazara sıvı ve blok halinde götürdükleri vurgulanıyor.

Endüstriyel bir şehir Çatak

Çatak (Sitak) kazasının 645 yılında Araplar tarafından kurulduğu, eski adının Sagıdârî olarak Sitak olduğu, 86 köyü içeren 5 nahiyeye ayrıldığı belirtiliyor.  Çatak kaymakamı diğer kamu hizmet merkezlerinin binalarının bulunduğu ilçe Merkezi Taghe, endüstriyel bir şehir alarak anlatılıyor. Burada altmış tezgahta çok ince tiftik keçisinden yapılan Şal, aba üretildiği, sınırlı miktarda manoussa, keten kuması ve Van Bezi dokunduğu, kadın ve erkek giysileri üretildiği ifade ediliyor.

Tarımsal ürünler

Van Vilayetinin ikliminin yumuşaklığı ve tarlaların verimliliği sayesinde kuzey bölgelerde arpa ve buğday, merkez bölgelerde mısır ve darı bol miktarda üretildiği, sebze tarımının da birçok ürün verdiği, bunların baslıca; fasulye, bezelye, mercimek ile lahana, patates, salatalık, balkabağı, kavun, karpuz; değişik türde marullar, pancar, yaban turpu ve havuç olduğu, ayrıca enginar, turp, karnabahar ve kereviz bölgeye yeni giren ürünlerdir ve başarılı bir şekilde yetiştirildiği, İngiliz Subay  .F.Millingen’in İstanbul’daki mutfaklarda bulunan sebzelerin birkaçı haricinde tüm Sebzelerin Van’dan sağlandığını anlattığı belirtiliyor.

Meyvecilik

Van bölgesinde birçok nefis meyveler toplandığı; Elma, armut, kayısı, şeftali, erik, vişne ve üzüm, güney kesiminde ihracatı da yapılan nar ve çok iyi incir yetiştirildiği. Fransız misyonerlerin Van’a Fransa’da yetişen farklı meyve çeşitleri ile çilek ve Frenk üzümünü getirdikleri, özellikle de çilek bütün bu yerlerin bahçelerinde bolca yetiştirilmeye başladığı kaydediliyor.

İhracat, şarap, pamuk, Hassa bezi

Van’da üretilen üzümden yapılan şarabın tadının çok güzel ve hafif olduğu, ayrıca sarı zırnık, safran üretildiği, güney kesiminde bulunan geniş vadiler ve ovalarda; pirinç, buğday, arpa, susam, meyve, tütün ve pamuk bakımından çok bereketli ve verimli olduğu, toplanan pamuktan Hassa Bezi üretildiği. bal ve tatlı ikramlarının yapımında kullanılan bir tür sıvı polen elde edildiği, İskenderun ve İzmir Limanı’na Avrupa’ya ihraç edilmek üzere gönderilen çok kaliteli mazı üretildiği, Türkiye’nin her bölgesinde susam üretimi yapılarak, Van ve çevresinde önce kaynatılıp, sonrada suyun yardım ettiği bir düzenek ile dövülerek susam yağı çıkarıldığı, ayrıca helvası da yapıldığı anlatılıyor. Açık tarlalarda birkaç portakal ve limon ağacı dut ağacı görüldüğü; bunların olgunlaşabilmesini sağlamak için çok özen gerektiği, meyvesiz ağaç neredeyse hiç olmadığı, Kuzey İran’da bulunan meyve ağaçlarının burada da ürün verdiği ifade ediliyor.

Endüstriyel üretim

Vilayetin endüstrisi; sabun, silah, deri, bakır gibi şeylerin üretiminden oluştuğu, toplanan pamuktan hassa bezi üretildiği, ayrıca ipekçilik yapıldığı, Van Vilayetinin ana endüstriyel ürünleri manoussa ve elde dokunan keten kumaşlar, Van Bezi denilen kumaş üretimi, aba ve chayak denilen yünlü kumaşlar olduğu ve bu iki kumaştan dikilen kadın ve erkek giysilerinin üretimi yapıldığı, hem erkek hem de kadın için elbisesi dikilen ince bir kumaş olan tiftik şalının üretimi; çok ince bir kumaş türü olan dianfez’in ve bu kumaştan kadınlar için dikilen giysilerin üretimi bölgenin endüstrisini oluşturduğu aktarılıyor.

Ayrıca ipek dokuma tezgâhlarında üretilen kadife ile birlikte, keten yağı, sayısız çanak çömlek ürünler arasında yer alıyor. Şehrin kadınları bir çeşit hareli kumaş dokuduğu, eğer ve koşum takımları; süslemeli vefiligranlı gümüş takılar; değerli halı,, örme yün kadın çorabı ve çok ince halılar, değişik kalitede hazır dokumalar da yapıldığı, ünlü şarap üretimi; ceviz, Erçek ile Van Gölü’nden soda ve Van Gölü’nden çıkarılan darek (Van) balığı, bölgenin ticari üretimini oluşturduğu ayrıca Van’da keçi yününden, su geçirmez, oldukça değerli ve sağlam bir tür kumaş üretildiği; savatlanmış gümüşten tabakalar, kol düğmeleri, küçük kutular ve salkım küpeler yapıldığına dikkat çekiliyor.

XVII. yüzyılda Doğu Anadolu’ya gelen Tournefort, Erzurum, Van arasının sekiz gün mesafede bulunduğunu, bu iki şehir arasındaki yolların kenarlarındaki topraklardan barut yapımında kullanılan nitrat elde edildiği XIX. yüzyıl ortasında Van’a gelen Tahdid-i Hudud Komisyonu Üyesi M.Hursit Pasada burada çulha, basmacı ve boyacı esnafı olduğunu belirtiyor. Van Gölü’nde çıkan ve komşu bölgelerde sabun üretimi için kullanılan potasyum tuzu ihraç edildiği. Meyveler ve Ankara keçisinin derisine eşdeğer keçi derisi, diğer ihraç maddelerinin en önemlileri arasında yer alıyor. 1890 Yılı Van Vilayeti İhracatı Van bu yıllarda bölgenin önemli ihracat merkezidir.

Van’dan Malta ve Mısır için Halep’e, Avrupa için İstanbul’a, İran’a ve komşu ülkelere ihracat yapılmış. İhracat kalemleri koyun, keçi, eşek, at, inek, öküz, borax, tiftik şal, deri, arpa, buğday keten, keten tohumu, keten yağı, mazı, kürk, Kürt halısı, chayak çorap, takı, Van Bezi, eyer, elbise, tütün, balık ve yağ’dan oluşmuş.

İhracata karşılık Rusya, Trabzon, Diyarbakır, Siirt, Bitlis’ten bazı ürünler ithal edilmiş. İthalat kalemleri pamuk, pamuk bezi, yünlü kumaş, keten kumaş, siyah pazen kumaş, siyah saten, yazma yün, ipek, iplik, kadife, hint kumaşları, şeker, kahve, çay, çubuk demir, yaprak demir, demir kap kacak, çelik - kalay, bakır. kurşun, çinko, petrol, mum, alkol, baharat. sigara ve kibrit kağıdı - porselen ve cam eşya, cam, ipek, pirinç Rus çaydanlığı, fayans gibi ürünlerden oluşmuş.

Van’ın ihraç ve ticaret ürünleri arasında Van Bezi, keten, soda bulunması, Van'da İpek, Hassa Bezi, silah, sabun, soda üretimi yapması dikkat çekicidir. Bahsi edilen ürünlerin özelikle de Van Bezi’nin araştırılarak yeninden dokunması Van’a farklı bir değer katacaktır.  Van Bezi  dokunarak yeniden üretilirse  Şile, Rize bezlerinden fazla  ilgi görebilir.

Van eşsiz bir hazinedir.

Bu güzel şehir önce doğru keşfedilmeyi, sonrada doğru değerlendirilmeyi bekliyor.