Tarihsel Gerçekliğin Işığında Mustafa Kemal Paşa'nın Siirt'e Gelişleri:

Yanlış Bilinen Tarihlere Karşı Belgelere Dayalı Yeni Bir Değerlendirme

Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt’i ne zaman ziyaret ettiğine dair tartışmalar, uzun yıllardır hem yerel hem de ulusal tarih yazımında açıklığa kavuşturulması gereken bir mesele olarak gündemde kalmıştır. Bu konuda ilk kapsamlı değerlendirmelerden biri, 1962’de Mücadele Gazetesi sahibi Cumhur Kılıççıoğlu’nun Siirt Halk Eğitimi Merkezi’nde yaptığı konuşmayla ortaya çıkmıştır. Kılıççıoğlu, Sadi Borak’ın Açıklamalı Atatürk’ün Özel Mektupları adlı eserindeki bilgiler ile Mustafa Kemal Paşa’nın 6 Mayıs 1916’da Madam Corinne’ye gönderdiği mektupta yer alan ifadelerden hareketle, Paşa’nın ziyaretine ilişkin ilk sistemli yorumları sunmuştur.

Bu girişimi takiben, 1966’da Siirt Valiliği görevine başlayan Mehmet Aldan konuyu yeniden gündeme taşımıştır. Aldan, 30 Mart 1967’den itibaren dönemin ilgili kurumlarına -Türk Araştırma Enstitüsü, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreterliği ve Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi - resmî yazılar göndererek Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt’te bulunduğu kesin tarihlere ulaşmayı amaçlamıştır. Ayrıca Cumhur Kılıççıoğlu ile birlikte dönemin tanıkları Melek Arslan ve Sabri Çeliktuğ’un anılarını derlemişlerdir. Ancak Vali Aldan’ın 1968’de görevden ayrılmasıyla çalışmalar yarım kalmış, konu uzun süre netlik kazanmadan gündemde kalmıştır.

Ziyaret tarihleri üzerine yapılan değerlendirmelerin önemli bir kısmı, yeterli birincil kaynak incelemesine dayanmamış; daha çok ikincil anlatılar tekrar edilmiştir. Bu nedenle farklı tarihlere dayanan iddialar ortaya çıkmıştır. Örneğin Paşa’nın 2–7 Mart 1916’da Siirt’e geldiğine yönelik görüş, Mustafa Kemal’in bu tarihlerde Edirne’deki 2. Ordu Karargâhı’nda bulunduğunun belgelerle sabit olması nedeniyle geçerliliğini yitirmektedir. Üstelik söz konusu iddiayı destekleyecek herhangi bir resmî belge de bugüne kadar paylaşılmamıştır. Cumhurbaşkanlığı arşivlerinden gelen yanıtta da Paşa’nın Siirt ziyaretine ilişkin bu tarihlere dair bir bilgiye rastlanmadığı belirtilmiştir.

Ziyaret için en çok dile getirilen başka bir tarih aralığı ise 9–10 Nisan 1916’dır. Ancak mevcut birincil kaynaklar bu görüşü de çürütmektedir. Mustafa Kemal Paşa’nın 10 Nisan’da Diyarbakır’dan imzaladığı harp raporu, o gün Siirt’te bulunamayacağını açık biçimde göstermektedir. 16. Kolordu Kurmay Başkanı İzzettin (Çalışlar) Bey’in günlükleri de Paşa’nın 9 ve 10 Nisan’da Diyarbakır’da olduğunu kesin bir dille teyit etmektedir. Çalışlar’ın 12 Nisan’daki kaydı, Paşa’nın kışlalarda incelemelerde bulunduğunu; bir sonraki gün ise hareket hazırlıklarıyla meşgul olduğunu bildirir. Ayrıca Paşa’nın 3. Ordu Komutanlığı’na gönderdiği telgrafta, 14-15 Nisan’da Silvan’da bulunacağını belirtmesi, Nisan ayına ilişkin iddiaları tamamen geçersiz kılmaktadır.

Siirt’te uzun yıllar resmî olarak kabul edilen tarih ise 14-16 Eylül 1916 olmuştur. Bu tarihler, Vali Aldan’ın girişimiyle Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı tarafından 20 Ocak 1967 tarihli yazıda bildirilmiş; 1973’ten itibaren 14 Eylül, “Siirt’in Şeref Günü” olarak kutlanmaya başlanmıştır. Ancak arşiv belgeleri bu tarihlerle ilgili güçlü bir dayanak olmadığını göstermektedir. Genelkurmay kayıtlarında, 13 Eylül’de Paşa’nın Bitlis’e gitme talebinin askeri koşullar nedeniyle ertelendiği, 14 Eylül’de ise 16. Kolordu’ya Silvan’a dönme emri verildiği görülmektedir. İzzettin Çalışlar’ın günlüklerinde Paşa’nın 15 Eylül’de 3. Kolordu Karargâhı’nda bulunduğu ve gece yarısı döndüğü belirtilir. Kolordunun 17 Eylül sabahı Genç’ten Silvan’a hareket ettiği göz önüne alındığında, 14-16 Eylül arasında Siirt’e gitmesini mümkün kılacak bir zaman aralığı bulunmamaktadır.

Bu veriler, Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt ziyaretine ilişkin iddiaların önemli bir kısmının hatalı değerlendirmelerden, eksik bilgilerden veya tekrarlanan ikincil kaynaklardan beslendiğini göstermektedir. Ayrıca yerel kültürde ağızdan ağıza aktarılan bazı anlatılar zamanla kesin gerçek gibi benimsenmiştir. Dolayısıyla konunun sağlıklı biçimde değerlendirilebilmesi için birincil kaynaklara dayanan bütüncül bir inceleme gereklidir.

Bu ihtiyaç doğrultusunda tarafımca hazırlanan ve Atatürk Dil ve Tarih Yüksek Kurumu bünyesinde, Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları arasında yayımlanan Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi’nin son sayısında yer alan “16. Kolordu Kumandanı Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt Ziyaretleri” başlıklı çalışma, tartışmayı bilimsel zeminde yeniden değerlendirmeye imkân sağlamıştır.

Bu kapsamlı inceleme, literatürde uzun süredir yer alan 2-7 Mart, 9-10 Nisan ve 14-16 Eylül 1916 tarihlerinin tarihsel gerçeklikle örtüşmediğini ortaya koymaktadır. Arşiv belgeleri ve birincil kaynaklar ışığında Mustafa Kemal Paşa’nın Siirt’e ilk ziyaretinin 2-7 Mayıs 1916, ikinci ziyaretinin ise 27-29 Kasım 1916 tarihlerinde gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Kasım ayındaki ziyaretle ilgili resmî bir belge bulunmasa da Paşa’nın özel notları hem tarihlendirmeyi hem de ziyaret kapsamındaki gelişmeleri açıklığa kavuşturmaktadır. Bu iki tarih dışında Atatürk’ün Siirt’e gelişine dair başka bir bilgi mevcut değildir.

Sonuç olarak, tüm bulgular bir araya getirildiğinde 1973’ten bu yana 14 Eylül’de kutlanan “Siirt’in Şeref Günü”nün tarihsel açıdan yeniden değerlendirilmesi gereği açıkça ortaya çıkmaktadır. Siirt’in Şeref Günü’nün, Paşa’nın kente ilk adım attığı 2 Mayıs tarihine taşınması; hem tarihsel gerçekliğin doğru temellere oturtulmasını hem de şehrin kolektif hafızasının güvenilir ve belgelenmiş bir zemine kavuşmasını sağlayacaktır.