Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü (1896-1915) (3)
Ümit Kayaçelebi
Ali Paşanın Van’a Vali vekili Olarak Atanması
Aram kontrolünde Ermeni ayrılıkçı hareketi korkunç bir şekilde gelişirken Osmanlı devleti Van’a 18 Mart 1907 de Hakkari mutasarrıfı Ali Rıza Paşa’yı vali vekili olarak tayin etti. Ali Paşa’dan önce Van'da valilik yapmış olan Tahir Paşa ve Adliyeci Ali Paşalar’ın Van için büyük bir tehlike arz eden Ermeni meselesinde yeteri kadar başarı sağlayamadıkları anlaşılmakta olup, Ali Paşanın bu meselenin halli konusunda daha başarılı olabileceği göz önünde bulundurularak vekaleten atandığı anlaşılmaktadır.
Van ve civarında Ermeni olaylarının büyük bir hızla artması sebebiyle İran hududumuzda Hakkari–Başkale istikametinde bir tahkikat heyetinin görev yapması için bölgeye gelmiştir. Bu heyetin başında bulunan Tahir Paşa bölgeyi büyük bir dikkatle inceleyip dolaşmış ve bu vazife iki ay kadar sürmüştür. İncelemeleri neticesinde Van vali vekili Ali Rıza Paşanın Devlet-i Aliyenin şahs-ı maneviyesini başarıyla temsil etmesinin yanında Van'da yaşayan Ermenilerle Türkler arasında büyük bir itibar kazandığını, dikkatli bir şekilde Ermeni meselesini takip ederek şehirde huzuru temin ettiğini görür. Tahir Paşa, Bab-ı Aliye çektiği telgrafta bu meseleyi anlattıktan sonra Ali Rıza Paşanın asaleten Van’a tayin edilmesinin çok lüzumlu olduğunu beyan eder.[39] Bu telgraf üzerine Ali Rıza Paşa 20 Eylül 1907 de Hakkari mutasarrıflığı ile beraber yürüttüğü Van vali vekilliğine asaleten atanırken Hakkari mutasarrıflığından ayrılır.
Ali Paşa’nın İcraatları
Altı ay kadar vekaleten yürüttüğü valilik vazifesine asaleten atanmanın vermiş olduğu güvenle Ali Paşa, Hükümet işlerini yoluna koymaya, devlet otoritesini hissettirmeye gayret edip bir türlü yakalanamayan ve halkı hayatından bezdiren bazı Ermeni ve Kürt kanun kaçaklarını takibata alarak bir çoğunu yakalatarak halkın büyük bir güvenini kazandı. Devletin alış verişini, mali kaynaklarını düzene koydu. Ticareti elinde bulunduran Ermeniler özellikle 1. Van isyanından sonra çeşitli bahanelerle devlete olan vergi borçlarını ödemiyorlardı. Diğer taraftan memurlara, emeklilere, zaptiyelere onar yirmişer aylık maaşları verilememişti. Bu iki önemli meselenin halli için Ali Paşa bir dizi tedbir aldı. Ermeniler büyük yekun tutan borçlarını ödemeleri konusunda yapılan çağrılara uydular ve ancak taksitle bu borçlarını verebileceklerini beyan ederek Ermeni komitacıların elinden kurtulmanın rahatlığı hissetmeğe başladılar. Böylece alacaklar tahsil edilirken memurun maaşı ödenmeye başlandı ve Ali Paşanın Van’da Müslüman-Ermeni halk nezdindeki itibarı dolayısıyla devlet otoritesinin yeniden tesisi oluşmaya başladı. Adalet işlerinin aksayan yönlerini yoluna koyarak Ermenilerle ihtilaf teşkil edebilecek bütün meseleleri bir bir gözden geçirdi bozulan sosyal barışı tekrar tesis edilerek şehre sükunun hakim olmasını sağladı. Müslüman–Hıristiyan geniş halk kitleleri tarafından büyük bir beğeniyle taktir edilen Ali Paşanın çalışmaları Rusya ve Avrupa destekli Aram Manukyan yönetimindeki Ermeni ihtilal örgütünün hiç de hoşuna gitmiyordu. Teorilerini Ermeni-Türk çatışması üzerine kuran bu örgüt, Ali Paşaya karşı büyük bir nefret duyuyorlardı. Örgüt Ermeni ileri gelenlerinden Ali Paşaya destek vererek halkın üzerinde oluşturdukları hakimiyetlerini yok edenlere karşı suikastlar düzenlemeye başladılar. Ali Paşa ise örgütün etkisini kırmak için Vali yardımcılığına Ohannes Efendiyi getirmiş, kardeşi Armarak Efendiyi ise Gevaş’a kaymakam olarak tayin etmişti. Armarak Efendi Ermeni Örgütünün Akdamar adasını üs olarak kullanmalarını şiddetle engelleyerek çetelerin işlerini zorlaştırdığı gibi, çetelerin halkın üzerindeki tesirini de ortadan kaldırmak üzereydi. Bunun üzerine çeteler Armarak Efendiyi öldürerek önlerindeki büyük bir engeli kaldırmış oldular. Kardeşinin öldürülmesi üzerine Ohannes Ferid Efendi artık Van’da kalamayacağını ifade ederek Ali Paşadan izin isteyerek Elazığ vali yardımcılığına tayin ister ve kahrederek Van’ı terkeder. Ali Paşa durumun nazikliği karşısında ahali-i mutinin hükümete bağlılığını artırmak için Erzurum vilayeti eski tercümanı Ermeni Mikail Efendinin Van vali yardımcılığına atanması için Bâbıali’ye gerekli ikazları yaptı. Bunun üzerine Mikail Efendi Van vali yardımcılığına tayin edildi. Fakat Mikail Efendinin Van’a gelemeyeceği anlaşıldığından eski kaymakamlardan Leon Efendi tayin edilerek Van’da ki örgüt tarafından istismar edilen Ermenilerin gönlü razı edilmeye çalışıldı. Komitacı Ermenilerin şikayet ettiği konular bir bir hal yoluna konulduğu bu güzel çalışmalar neticesinde artık ihtilal örgütü faaliyetlerine son verilmesinin beklendiği bir ortamda komitacıların gerçek niyeti ortaya çıkmaktadır. Artık ne yapılırsa yapılsın örgütü memnun etmek imkânsız bir hale gelinmiş olduğu anlaşılmıştır. İşte bu atmosferde komitacılar Rusya Ermenileriyle irtibatlarını daha da kuvvetlendirerek ihtilal çalışmalarını yer altına çekerek daha gizli bir biçimde sürdürmeye devam ettiler.
Devam edecek.
