Ermeniler ve Van İhtilal Örgütü (1896-1915) (11)

Van İsyanı Arifesinde Ermeni Rus İlişkileri

Böylece Rusya bölge ile ilgili planlarını uygulama şansını yakalamış oldu. Zira daha 1912 de bölgenin işgalden önce bir reform paketinden geçirilmesi, bu reformların bölgenin şartlarından dolayı özellikle asayiş ve sukûn yönünden başarılı olma ihtimali az olduğundan işgalin bu gelişmelerden sonra gerçekleştirilebileceğini planlamaktaydılar. Bu amaçla yapılan gizli telgraf görüşmesi olayların hangi boyutta seyrettiğini göstermesi açısından son derece önemlidir. 26 Ağustos 1914 tarihli Rus Dışişleri bakanlığının gönderdiği telgraf: “Kendi milletdaşlarından oluşan çeteler teşkiline dair muhtelif Kürt reisleri ile Ermeni reisleri tarafından gerek Kürtler ile Süryanilerden oluşan çeteler icrasını üstlenen subaylarımız tarafından, şu son zamanlarda bazı teklifler yapıldı. Bütün bu teklifler, kendilerine bir miktar silah sağlanması ve verilmesi hususuna, tarafınızdan onay/muvakkat olunmasına bağlıdır. Adı geçen unsurların gayr-ı kabil-i itiraz olmakla beraber, dağıtılacak silahların bir kısmının, .......Aynı zamanda iş bu tedbirlerin  askeri harekata başlanacağı zaman faydalı olabileceğine inanıyorum. ........Türklere hasım olan ve tarafımızdan haklarında iyi niyet ve meylimizi ortaya koymadan geri durulmaması gereken unsurların hırs ve isteklerini kışkırtmak gereği ve yararı hakkındaki fikir ve düşünceme iştirak edildiği takdirde .....25000 tüfek ve 12000000 fişek emre hazır vaziyette bulundurulsun”. 

Ermeniler gelişen bu olayları yakından takip ettiklerinden artık Van merkezli bir hareketin zamanının geldiğine kanaat getirerek bu yeni durum ve gelişmeler karşısında şimdiye kadar yaptıklarını gözden geçirerek bir dizi tedbirler aldılar.  5 Ağustos 1914 tarihinde Marsilya’da yaşayan Ermeniler büyük bir toplantı yaparak müzakerelerde bulunmuşlar ve bir beyanname yayınlayarak Rusya ve Fransa yanında hareket etmeğe karar vermişlerdir. Bu kararı gerçekleştirebilmek için de Hınçak komitası Paris merkez reisi olan İstepan Kargiyan Ermenileri Osmanlı devletine karşı ayaklandırabilmek için 20 Ağustos’da Kafkasya üzerinden Van’a geçmiştir. İşin ilginci bu istihbaratı bildiren telgrafta özellikle Van jandarması arasında Ermenilere gizlice yardım yapıldığı da söylenmektedir. Bunun yanında Petersburg’dan bazı Rus zabitleri Ermenilerden alaylar teşkil edebilmek için Tiflis’e gelmiş ve orada Osmanlı devleti aleyhine Ermenileri galeyana getiren bir toplantı aktetmişlerdir. Bu toplantıdan sonra bütün Kafkasya ve İran Ermenilerinden gönüllü askerlik için akın akın merkezlerde yazılmaya başlamışlardır. Bu yazılanlardan üç alay asker hemen silahlı talime başlamıştır. Ruslar Ermenilerden daha önceki dönemlerde de sık sık bu şekilde alaylar oluşturarak Osmanlı ver İran devletlerine karşı kullanmışlardır. Güney Kafkaslarda Rus merkezli Ermeni çalışmaları o kadar ileri seviyeye gelmişti ki Ermeniler bu durumdan cesaret alarak Van merkezli bir “bağımsız Ermenistan” kuracaklarına kendilerini inandırmışlardı. İşte bu sebepten Ermeniler Van üzerinde bu kadar durmaktadırlar.

Taşnak reislerinden Samson 20 Eylül 1914 tarihinde 200 kişilik bir gönüllü Ermeni askeriyle Van’a 100 km mesafedeki Salmas’a gelmiş olup burada 1000 kişilik bir gönüllü organizasyonu gerçekleştirmiştir. Bunun yanında Salmas Ermenilerinin tamamını silahlandırarak Van ve civarında meydana gelecek isyana yardım ve müdahale edecek şekilde örgütlenmiş böylece Van’a karşı yeni bir cephe açmış oluyordu.

İsyan öncesi Hükümet Tarafından Alınana Tedbirler ve Gelişmeler

Sınırlarda bu hareketlilik olurken Rusların saldırı ihtimaline karşılık hükümet bir ihtiyat tedbiri olarak 28 Eylülde Van sınır köylerindeki Müslüman ahaliyi çoluk, çocuk yaşlıları daha güvenli bölgelere her hangi bir kargaşaya sebebiyet vermeden çekilmesini Van valiliğinden gizli bir emirle istemiştir.Yine buna paralel olarak Rusların Van üzerindeki emelleri için dikkatli olunması istenerek Van’daki Rus konsolosluğunda görevli bir zatın Ermenileri Hükümete karşı kışkırttığından dolayı tutuklanması konusunda talimat verilmiştir. Hükümet 1 Ekim tarihli bir yazısında ise bir harp vukuunda Van’da bulunan yabancı müessese memurlarının Ermenilerin hislerini hükümete karşı galeyana getirebileceği ihtimali göz önünde bulundurularak tedbirin ona göre alınması tembih ediyordu.Ermenilerin isyan edeceği hükümet tarafından açıkça bilinmesine rağmen alınan tedbirler yeterli değildi ve Van’ın tahkimatı için gerekirse mahpushanedeki Müslüman ahali ile kanun kaçakları affedilerek kendilerinden istifade edilme yoluna gidilecekti.Bunun yanında Rus işgali, veya Ermeni isyanı ihtimalinden korkarak her hangi bir emir gelmeden yerlerini terk eden memurların bir daha memuriyete kesinlikle döndürülmeyecekleri kararı Muhaberat-ı Umumiye müdüriyetince Van valiliğine bildirilerek hükümet yetkilileri arasında bir panik havasının oluşmasının önüne geçildi.

11 Kasım 1914 tarihinde Ruslar tarafından oluşturulan Ermeni gönüllü alayları, sınırımıza saldırınca Van ve civarında tertibat alan Ermenilerin de durumu değişti. Yakın nahiye ve köylerden getirtilen Ermeniler şehrinin çeşitli mıntıkalarına özelliklede Bağlar mevkiine yerleştirildiler. Ancak İhtilal komitasının reisleri vilayet ve şubelere “Ruslar Başkale ve Saray yönüne arkadaşlarımızla birlikte ilerleyecekler, bütün Ermeniler silahlarıyla onlara katılacaklardır. Ruslar iyice yaklaşınca istediğimizi (isyan) yapabiliriz. Van’da yeteri kadar kuvvetimiz var; fakat, hemen harekete geçersek fazla kayıp veririz. Mevsim nedeniyle yollarda kapalı olduğundan çabuk yardım yapılamaz; bu bakımdan Rusların yaklaşmasını beklemek zorundayız”.  Şeklinde sürekli sabırsızca davranan Ermenilere talimat üstüne talimat veriyordu.

17 Kasım’da Van’daki Ermeni mekteplerinde bir hareketlilik göze çarptığından yapılan aramalarda telsiz telgraf aleti bulunmuş olup bu aletler acilen Van valiliğine teslim edilerek Ermenilerin dış dünya ile haberleşmesi bir nebze olsun engellenmiş olacaktı. Fakat bu aletlerden Ermenilerin ellerinde ne kadar olduğu bilinmemekle beraber bilinen gerçek var ise oda Rus yetkililerle sürekli haberleşiyor olmalarıydı. Rusya taraflarından Van’a geçerken yakalanan iki casusun alınan ifadesinden bu günlerde Van’da bir isyanın çıkacağı kesinleşmiş, fakat vakti ile ilgili her hangi bir tarih anlaşılamamıştı. Bunun üzerine vali Cevdet bey, Ermeni reisleriyle görüşerek Müslümanlarla Ermenilerin arasında bir olay çıkmaması için onlara tembih ederek bu olaylardan Ermenilerin de zarar göreceğini söylemiştir. Fakat Cevdet Bey, her ihtimale karşı aileleri Bitlis’e göçüreceğini de aklında tasarlıyordu. Ermeni murahhaslarından birinin Cari yakınlarındaki Rus orduları komutanıyla haberleşerek Van isyanı ile ilgili görüşmeler yaptığı anlaşılınca Cevdet Bey tarafından göz altına alınmıştır. Cevdet Bey bu arada 3 Ekim 1914 tarihinde Van valisi Tahsin Bey’in Erzurum’a tayiniyle vekaleten baktığı valilik makamına 11 Aralıkta asaleten atanmış ve Ermeni meselesiyle daha rahat ve tüm yetkilerle uğraşmaya başlamıştır.

Ermeniler 10 Aralıkta Reşadiye ve Karçikan telgraf hatlarını keserek bölgede küçük bir isyan provası yapmışlardı bile, 20 Aralıkta ise Van’ı dış dünyaya bağlayan telgraf hatları yine Ermeni çeteciler tarafından kesilmiş,   iki gün Van’ın dış dünya ile haberleşmesini engellemişlerdi. 26 Aralıkta Van Ermenilerinin isyan için hummalı bir şekilde hazırlık yaptıkları artık gözden kaçmayacak kadar aleni bir hale gelmiş olduğundan Emniyet-i Umum müdürlüğü bir şifre telgrafla Ermeni ihtilal komitelerine üye olan ve ihtilal çalışmalarına bizzat katılarak Hükümete karşı açıktan tavır alan devlet memurlarının (Müslüman veya Ermeni olduğuna bakılmadan) acilen takibata alınarak memuriyetten men edilmesi istenmiştir.

28 Aralıkta ise Bitlis ve civarındaki Ermeni köylüleri silahlanarak isyan etmişler ve Gevaş’a gitmekte olan Bitlis-Van posta arabasına pusu kurarak Gevaş Kadı’sı ile kızını hunharca öldürmüşler ve yol güvenliğini ele geçirerek asker kaçağı Ermeni askerleriyle de birleşerek Gevaş üzerine doğru yürümeye başlamışlardır. 

Kaynak: Dr. Hasan Oktay

ERMENİ ARAŞTIRMALARI, Sayı 5, Bahar 2002

Devam edecek.