Van isminin anlamı
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; yaklaşık kırk yıl önce Erzurum Atatürk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi’nde öğrenciydim. Ders hocamız, üzerinde Klasik Fars Edebiyatına ait bir dörtlüğün de yazılı olduğu çalışma kâğıtları (teksirler) dağıtmıştı. Çalışma kâğıtlarındaki soruları cevaplamamızı, dörtlüğü de tercüme etmemizi istemişti. Ben sözlük yardımı ile bu bir kıtalık şiiri Türkçe ’ye tercüme etmeye çalışmıştım. Ancak şiiri anlamaya ve tercüme etmeye çalışırken, şiirin mısralarının birinde müstakilen geçen ‘’VAN’’ kelimesini fark etmiştim. Elimde bulunan Farsça-Türkçe sözlükten ‘’Van’’ kelimesinin anlamına bakmıştım. Ancak şiirin karine anlamına uyabilecek bir mana bulamamıştım. Ders hocamız, Prof. Dr. Mehmet Nazif Şahinoğlu’na, şiirde geçen ‘’Van’’ kelimesinin anlamını sormuştum. Bana ‘’Van’’ kelimesinin ‘’su kıyısı’’ anlamına geldiğini söylemişti.
Üzerimde çok emeği olan, bilge insan Prof. Dr. Nazif Şahinoğlu Hocamı bu yazı vesilesi ile rahmetle anıyorum.
Bu yaşanmışlığın üzerinden yıllar geçmişti. Uzun yıllar Van dışında yaşamıştım.1999-2000 eğitim- öğretim yılı başında tayinen Van’a gelmiştim.
Van’a geldikten sonra, Van’ı konu alan kitapları temin edip okumaya çalışmıştım. Hatta 2019-2020 yıllarında haftada bir tane Van konulu kitabı, Van Sesi Gazetesi aracılığı ile okuyuculara tanıtmaya çalışmıştım.
Van konulu kitaplarda, Van isminin menşei ve anlamı ile ilgili bilgilere de rastlıyordum. Ancak Van isminin anlamı ile ilgili verilen bilgiler, hatıramdaki Van isminin anlamı ile örtüşmüyordu.
Aradan yıllar geçmişti. Elimde bizlere yıllar önce dağıtılmış olan teksir kâğıdı yoktu. O dörtlüğü yeniden bulmam mümkün değildi. Üstelik ne şiiri ne de şairini hatırlamıyordum. Sadece aklımda Nazif Hocamın yıllar önce bana söylediği ‘’Van’’ isminin ‘’su kıyısı’’ anlamına geldiği yönündeki bilgi kalmıştı.
Bir telefon görüşmemizde bu bilgiyi ve hatırayı, Edebiyat Fakültesinden sınıf arkadaşım olan Burhanettin Dağ Bey ile paylaştım. Almanya’da yaşayan, doğu ve batı dillerinde donanımlı olan bu arkadaşım uzun yıllar İran’da da görev yapmıştı. Kendisinden geniş kapsamlı Farsça sözlüklerden Van kelimesi ile ilgili bilgi edinip benimle paylaşmasını rica ettim. Ancak telefon sohbetimiz esnasında Van isminin su ile ilgili olabilme ihtimalinin çok yüksek olduğu kanaatine vardık. Hatta Farsça gibi Hint-Avrupa dil gurubundan olan Almanca’ da, banyo küvetine ‘’wanne’’ dendiğini, ‘’Van’’ isminin ‘’wanne’’ ile bir bağının olabilme ihtimalinin de olabileceğini konuştuk.
Birkaç gün sonra Burhanettin, Farsçanın en kapsamlı sözlüğü olan LUGATNAME-İ DEHHODA’ nın ‘’VAN’’ maddesini içeren sayfasındaki bilgileri bana gönderdi. Sayfada, ‘’Van’’ isminin, ‘’çeşme, su mahalli, suların birleştiği yer’’ anlamlarına geldiği yazıyordu. Böylelikle hafızamda kalmış olan ‘’Van’’ isminin kökeni ve anlamı hususunda yanılmamış olduğuma inandım.
Bu bilgilerden hareketle Van’da son hecesi ‘’van’’ile biten eski köy isimleri aklıma geldi. Bu köylerin akarsuların birleştiği alanlarda veya su kıyılarında kurulmuş olmaları gerektiğini düşündüm. Bu bilgiyi teyit etmek için bahse konu mahallere bizzat giderek gözlem yapma imkânı bulamadım. Ancak sonu ‘’van’’ ile biten eski köy isimlerinin fiziki haritalarına baktığımda bu düşüncemin doğru olduğuna kanaat getirdim.
Son eki ‘’van’’ ile biten yerleşim yeri isimleri ile Türkiye, İran ve Azerbaycan coğrafyalarında sıkça karşılaştığımızı da hatırlatmak isterim.
Van ili sınırları içinde eski isminin son eki ‘’van’’ ile biten yedi tane köy vardı. Bunlar: İpekyolu ilçesine bağlı; Çoravanıs (Kavuncu), Kürdivan (Kaymaklı) ve Siyavan (Ortanca), Başkale ilçesine bağlı Soravan (Beşocak), Gevaş ilçesine bağlı Şatvan (Aydınocak), Muradiye ilçesine bağlı Bincevan (Adaklı), Çaldıran ilçesine bağlı Niçivan (Doyumalan) köyleriydi. Dileyen uydudan bu köylerin fiziki konumlarına bakabilir. Bu köylerde küçük debili de olsa suların birleştiğini görebilir.
Bu bağlamda Farsça bileşik bir isim olan ‘’şadırvan’’ kelimesini de düşündüm. Şadırvan; şadır ve van kelimelerinin birleşmesinden oluşur. Farsçada şadır çadır, van ise şadırvanlarda musluk sularının boşaldığı ve birleşerek gidere aktığı havuzun adıdır. Kısacası kıyısında oturup abdest aldığımız yapının kubbesi ‘’şadır’’, muslukların aktığı havuz ise ‘’van’’ dır. Yani ‘’van‘’ şadırvanın sularının döküldüğü havuzdur…
Şadırvanlar İslam mimarisinde genellikle camii avlularında bulunurlar. Üzerleri kubbeli olur. Bazen kubbeleri çadır ile de kaplı olabilir.
Bu yazı aracılığı ile Van ismi ile ilgili hatıralarımı ve düşündüklerimi siz okuyucularla paylaşmak istedim. Sağlıkla ve huzurla kalın….
