İngiliz Konsolos James Brant'ın Gözüyle Doğuda Değişim Yılları (1836-1852)

Değerli okurlar; Osmanlı döneminde batılı ülkelerin başkent İstanbul'da konsoloslukları bulunmaktaydı. Ancak 1830'lu yıllardan sonra Anadolu'da da konsolosluklar açmaya başladılar. Konsolosları aracılığı ile ürettikleri sanayi ve ticari ürünlerine yeni pazarlar bulmaya çalıştılar. Anadolu'da yeni hammadde kaynakları elde etme yarışına girdiler. 

Anadolu'yu ve Anadolu'da yaşayan halkları daha yakından tanımak istediler. Bu halkların sosyolojik ve psikolojik yapıları üzerinde incelemelerde bulundular. İsteklerini, ihtiyaçlarını, kırılma ve birleşme noktalarını tespit ettiler. Menfaatleri doğrultusunda etnik, dini ve mezhebi farklılıkları olan halkların kırılma noktalarına tazyik uyguladılar.

Bu çerçevede İngilizler de 1836 yılında Erzurum'da bir konsolosluk açtılar. James Brant'ı da Erzurum'a konsolos olarak tayin ettiler. Kitaba konu olan konsolos Brant'ın İngiliz Hükümetine gönderdiği raporlar o döneme ışık tutması açısından son derece önem arz etmektedir.

Konsolosların görevi, bulundukları bölgelerdeki vatandaşlarının ticari ve hukuki haklarını korumak olarak belirtilir. Ancak bölgeye tayin olunan konsoloslar görev yaptıkları bölgeleri gezerler,  olup biten gelişmeleri de devletlerine bildirirler. Devletleri de verilen bu bilgiler ışığında politikalar geliştirirler. Sanayi ve ticari ürünlerinin pazarlanmasını kolaylaştırmak için ilgili devletler nezdinde isteklerde bulunurlar.

Konsolos Brant'ın İngiliz Hükümetine gönderdiği bir raporda Erzurum Trabzon karayolunun inşasına acilen başlanması isteğidir. Çünkü bu yol yapılmadan Trabzon limanına getirilen İngiliz ticari ürünleri Anadolu'ya ulaştırma imkânı bulunmamaktadır. Hayvanlarla çekilen arabalar olmadan, hayvan sırtında taşımacılık son derece meşakkatli ve üstelik pahalıya mal olmaktadır.

Konsolos James Brant'ın görev yılları Tanzimat Fermanının yayınlandığı ve uygulanmaya çalışıldığı yılları kapsamaktadır. Dolayısıyla Brant'ın raporları devletin yeniden yapılandığı Tanzimat sürecinin zorluklarını birebir yansıtmaktadır. Bölgenin eğitimi, öğretimi, sağlık ve ulaşımı, tarımı ve mimarisi hakkında son derece önemli bilgiler içermektedir. Raporlarında devlet yetkilileri ile halkla ve halkın ileri gelenleri ile yaptığı görüşmeleri detaylıca anlatmaktadır.

Brant, tanzimatın uygulanmaya başlanması sürecinde yerel beylerin gösterdikleri dirence de şahitlik etmiştir. Bu beylerden biri de Müküs Bey'i Han Mahmud'dur. Han Mahmud'un halkla ve devlet idarecileri ile yaşadıklarını genişçe işlemiştir. Verdiği bilgiler ilimizin 1840'lı yıllarına ışık tutar niteliktedir. Hakkâri Beyi Nurullah Bey'in ve Cizre Beyi Bedirhan Bey'in devlet idarecileri ve Nasturiler ile olan ilişkilerini ayrıntıları ile anlatmıştır. Bölgedeki diğer yerel idareciler ve beyler hakkında da önemli bilgiler vermiştir.

Konsolos James Brant görev yaptığı dönemde Van, Erzurum iline bağlıydı ve Erzurum Valisinin atadığı kaymakamlarca idare ediliyordu. Brant bölgeyi gezip gözlemlerde bulunurken Van'a da uğrar. O yılların Van'ını anlatır. Bu anlatımlarının bir bölümünde Van şehir merkezini şöyle tasvir eder;"İki sur ve bir hendekle çevrili kale içerisinde bulunan Van şehrinin Tebriz, Orta ve iskele adlı üç kapısı bulunmaktaydı. İç surlarda kuleler yer almakta ve iç kalenin de ayrı bir suru bulunmaktaydı. İç kaledeki binaların tamamı bakımsız ve oturulamayacak durumda da olsa buralarda birkaç kişi yaşamaktaydı. Kalede çoğu kullanılamaz çok sayıda birbirinden farklı toplar bulunmaktaydı. Van'da 120 topçu bulunmaktaydı. Bunlar genellikle askerlikle ilgisi olmayan şehirde kendi ticaretleriyle meşgul olan kişilerdi. Van şehir merkezi büyük bir köyü andırıyordu. Düzensiz olan şehirde yollar, evlerin yapılış tarzına göre şekillenmişti. Van'ın sokakları dar, kirli ve kötü taşlarla döşenmişti. Evlerin görünümü pek de iç açıcı değildi. Pazarlar son derece dardı, dükkânları ise oldukça kötü inşa edilmişti."

 "İngiliz Konsolos James Brant'ın Gözüyle Doğuda Değişim Yılları (1836-1852)" isimli kitap Fatih Gencer tarafından yazılmıştır. Gece Akademi Yayınları tarafından 2018 yılında Ankara'da basılmış ve 234 sayfadan ibarettir. Erzurum'un, Van'ın ve bölgemizin, 1836-1852 yıllarındaki şehir ve köy yaşamının nitelik ve niceliklerini, İngiliz konsolos James Brant'ın gözlemleri ve tasvirleri ile öğrenmek isteyen herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu tavsiye ediyorum.

Kalın sağlıcakla…