Osmanlı Devleti'nin son yıllarında Van'da eğitim

Bugün ki yazımızda 19.yüzyılın sonlarında Van’daki Müslüman ve Gayrimüslimlere ait eğitim kurumları hakkında bilgiler vermeye çalışacağız.

Osmanlı Devleti’nin son dönemlerinde Eğitim kurumlarına ait veriler için Salnamelerden faydalanmak gerekir. Salnameler, Farsça yıllık anlamına gelir.

Tarih, coğrafya, eğitim, kültür, ekonomik yapı, sosyal yapı ve idari yapı hakkında bilgiler verir. 4 gruba ayrılır. Bunlar;

Devlet Salnameleri

Vilayet Salnameleri

Bakanlıklara ve çeşitli kurumlara ait Salnameler

Özel kuruluşlara ve şahıslara ait Salnameler

Van’daki eğitim kurumlarına ait bilgileri 1898-1903 yılları arasında yayınlanan Maarif Salnamelerinden öğrenebiliriz.

19. yüzyılın son çeyreğinde, Van ve kazalarında eğitim ve kültür hayatının dinsel etnik zenginliğe benzer şekilde çeşitlendiğini görmekteyiz. Müslümanlara ve Gayrimüslimlere ait çeşitli düzeylerdeki okulların yanı sıra, medreselere, gazetelere, matbaalara ve yabancılara ait okullara rastlanmaktadır.

A- MÜSLÜMANLARA AİT OKULLAR

Gerek maarif salnamelerinde ve gerekse diğer kaynaklarda, 19. yüzyıl sonunda Van Vilayeti dâhilinde idadi (lise) düzeyinde eğitim kurumu bulunmamaktadır. 19. yüzyılın sonunda idadiler, sadece Gayrimüslimler arasında açılmıştır. Hakkâri’nin vilayet olduğu 1883 yılında Van’da 4 adet Rüştiye (ortaokul) okulu bulunmaktaydı ve bu okullarda 136 kişi öğrenim görmekteydi. 1894-95 döneminde ise, Van merkez sancağında 6 ve Hakkâri sancağında(O dönemde Van’a bağlı olduğu için istatistiklerde yer verilmiştir.) 3 olmak üzere toplam 9 rüştiye(ortaokul) okulu bulunuyordu. . Aralarında 1 adet kız rüştiyesinin bulunduğu (Gülşen-i Edeb Kız Rüştiye Mektebi, ) bu okullarda 301 kişi öğrenim görüyordu. Vilayet genelinde iptidai (ilkokul) okulların sayısı ise daha fazladır. Van merkez sancağında 66’sı eski tarzda ve 5’i de yeni tarzda(Modern eğitim) olmak üzere 71 adet, Hakkâri sancağında ise 54 adet iptidai bulunuyordu. Bu okullarda 1954 öğrenci bulunmaktaydı. Osmanlı devletinin yayımlanmış tek istatistik yıllığında (1897'de) verilen bilgilerde ise, bu tarihte rüştiye ve iptidai derecelerde 135 okulda 2116’sı erkek ve 176’sı kız olmak üzere 2292 kişi öğrenim görmekteydi. Bu öğrencileri 338’i 10 adet rüştiye mektebinde, geri kalan ise 125 iptidai mektebinde okumaktaydı. 1900 tarihindeki iptidai(ilkokul) okullardan Van kent merkezinde Bahçeler mevkiinde bulunan iptidailer ile Erciş kazasının idare merkezi olan Aganis kasabasındaki iptidai, kız çocuklarına yöneliktir. 1901 tarihli maarif salnamesinde, 430.000 nüfusa sahip vilayette sadece 4042 kişinin eğitim gördüğü ifade edilmektedir ki, bu da nüfusun 9,4’ü gibi oldukça düşük bir orana tekabül etmektedir. Ayrıca 1897 yılında basılan Osmanlı devletinin istatistik yıllığında, Van’da bir askeri rüştiye’nin de bulunduğu ve öğrenci sayısının da 139 olduğu ifade edilmektedir. Rüştiyenin 10 muallimi, 4 memuru ve 6 hademesi olmak üzere 20 personeli bulunmaktadır. Askeri rüştiyenin ders programı içerisinde, Arapça, Farsça, Fransızca, dilbilgisi, coğrafya, matematik, resim, imla ve güzel yazı gibi dersler dikkat çekmektedir.

Van’da eğitim ve kültür hayatı ile ilgili önemli kurumlardan biri de medreselerdir. Medreseler, dini eğitim veren ve daha çok din adamı yetiştirilmesine yardımcı olan geleneksel eğitim kurumlarındandır. 1899 yılına ait verilerde, Van vilayeti dahilinde medrese eğitimi veren 9 kurumun bulunduğu görülmektedir.

1899 Yılında Van Vilayetindeki Medreseler ve Öğrenci Sayıları

Medresenin adı              Bulunduğu kaza              Bulunduğu mahal           Öğrenci sayısı

Hüsrev Paşa                      Van                                 Hüsrev Paşa Camii                             5 

Topçuoğlu                          Van                                  Topçuoğlu Mahallesi                          12

Yahya Beg                          Erciş                                  Kasabada                                         7  

Hatuniye                             Adilcevaz                           Kasabada                                         15

İzeddinŞir                           Gevaş                                Kasabada                                         17

İskender Paşa                     Van                                    İskender Paşa Mahallesi                   5

Cami-i Kebir                        Van                                    Cami-i Kebir Mahallesi                      17

Pizan                                  Albak                                  Cami-i Kebir Mahallesi                      12

Meydan                              Colemerg                           Cami-i Kebir Mahallesi                      15

20. yüzyıla girerken Van vilayetinde bulunan okulların sayısında çeşitlenme meydana gelmiştir. Örneğin, 1905 yılına ait istatistiklerde, Van ve Hakkâri sancaklarında birer adet olmak üzere 2 adet erkek idadinin(Lise) eğitim verdiğini görmekteyiz.

Başlangıçta sadece Galatasaray Sultanisi olarak eğitim veren ve daha çok laik batılı tarzda bir eğitime odaklanan Sultaniler de II. Meşrutiyet’ten(1908) sonra vilayet merkezlerinde yaygınlaşmaya başlamıştır. 12 sınıf ve 2 devreden meydana gelen Sultanilerin sayısı 1913 yılında 36’ya ulaşmıştır. Bunlardan biri de Van Sultani’sidir. Ancak yıllıklarda Van Sultanisi’nin öğrenci sayısı ile ilgili bilgi verilmemiştir.

B-GAYRIMÜSLİMLERE AİT OKULLAR

19. yüzyılın sonlarında Van vilayetinde gayrimüslimlerin okullarına ilişkin bilgiler sınırlıdır. 1890’lı yıllara ait bilgiler veren Cuinet’e göre, Van vilayetinde 21 adet Gayrimüslim okulu bulunmaktadır. Bu okulların en fazla yoğunlaştığı yer Van kent merkezidir. Kent merkezinde Gregoryen Ermenilere ait 1 rüştiye(Ortaokul) ve 8 iptidai(İlkokul) ile Protestan Ermenilere ait 2 iptidai okul mevcuttur. Van merkez sancağı kazalarında da 2 Gregoryen Ermeni Okulu bulunmaktadır. Bunun dışında Hakkari sancağı dahilinde 3’ü Gregoryen Ermenilere, 3’ü Yahudilere ve 2’si de Keldanilere ait olmak üzere 8 adet iptidai vardır. Bütün bu okullarda 2353 öğrenci öğrenim görmektedir. 1894-95 dönemine ait Osmanlı eğitim istatistiklerinde de buna yakın bir şekilde Ermenilere ait 8 rüştiye ve 12 iptidai okuldan bahsedilmektedir.

1898 yılına ait Maarif salnamesinde gayrimüslim okulları başlığında Ermenilere ait 3 idadi, 2 rüştiye ve 2 de idadi ve rüştiye birleşik olmak üzere 7 okulda 785 öğrencinin öğrenim gördüğü belirtilmektedir. Ancak, 1899 yılındaki salnamede, daha önce idadi olarak geçen okullar rüştiye olarak değiştirilmiştir.

1899 tarihli Van salnamesinde ise, hem okullara ait öğrenci sayıları daha farklıdır, hem de (183 kız ve 450 erkek öğrencisi bulunan) Protestan okulundan söz edilir; ancak okulun derecesi ile ilgili herhangi bilgi verilmez. 20. yüzyılın başında okul sayısında büyük artış meydana gelmiştir. Ermeni kaynakları, 1901-1905 eğitim döneminde Van’da Ermenilere ait 56 okulda 3374 öğrencinin bulunduğunu belirtmektedir. Bunlardan biri de Ermeni Öğretmen Okulu’dur. 1905 yılına ait resmi istatistiklerde, vilayet dâhilinde 31’i iptidai (1 erkek, 2 kız ve 28 karma), 5’i rüştiye (3 erkek, 1 kız ve 1 karma) ve 3’ü de idadi (2 erkek ve 1 kız) olmak üzere 39 adet Ermeni okulu bulunmaktadır. Ermenilerin dışında 1 Yahudi ve 7 Nasturi (Asurî Hristiyan) İptidaisi mevcuttur.

C-YABANCILARA AİT OKULLAR

19. yüzyıl sonlarında Van kentinde İngiltere, ABD, İran gibi ülkelerin başkonsoloslukları bulunmakta idi. Benzer şekilde Amerikan, İngiliz, Fransız ve Almanlara Maarif ait çeşitli derecelerde okullar bulunmaktaydı. Sözü edilen okullar, daha çok Ermeniler arasında misyonerlik faaliyetlerine destek amaçlı olarak açılmışlardı. Bu bağlamda özellikle Amerikan misyonerlerinin açtıkları okullar dikkate değerdir. Amerikalı Protestanların Van’da ilk açtıkları okul, 1874 yılında Korikoğlu Mahallesi’nde açılan erkek okuludur. Yine 1875 yılında Acem Haço Mahallesi’nde bir okul daha açılmıştır. Aynı yıl 11 yıl eğitim veren Amerikan Kız Protestan Okulu açılmıştır. 1887 yılında Çamiçoğlu Mahallesi’nde iptidai ve rüştiye düzeyinde eğitim veren kız okulu açılmıştır. 1900 yılında Van’daki Amerikan okullarında 890 öğrenci öğrenim görmekte idi.

1905 yılına ait verilerde, yabancılara ait okullarda büyük artış olduğu görülmektedir. Sözü edilen döneme ait Osmanlı istatistiklerinde, Amerikalılara ait 2 idadi ve 2 rüştiye, Fransızlara ait 1 idadi, İngilizlere ait 1 rüştiye ve Almanlara ait 2 idadi okulu bulunmaktadır.

Araştırmamızın sonunda 19. yüzyıl sonlarından itibaren Van kent merkezi başta olmak üzere vilayet genelinde eğitim ile ilgili kurumların sayısının artmaya başladığını söyleyebiliriz. Çeşitli derecelerdeki Müslüman ve Gayrimüslimler ile yabancılara ait kız ve erkek okulları, dini eğitim veren medreseler, toplumsal yapıya egemen olan çok kültürlülüğün yansımalarıdır. Ancak gerek Birinci Dünya Savaşı öncesinde ve sonrasında yaşanan hadiseler, gerekse bizzat savaşın yol açtığı durum,bu okulların yıkılmasına yol açmıştır.Bu yok oluş sadece eğitim-kültür alanında değil aynı zamanda demografik ve ekonomik anlamda da büyük çöküş ve gerilemelere neden olmuştur. Örneğin, 19. yüzyılın sonlarında 30 binler civarında olan Van merkez nüfusu, aradan geçen yıllara rağmen, 1927 yılında sadece 6981 kişi olarak belirlenmiştir. Bunun gibi, 1897 yılında 10 rüştiye (ortaokul) ve 125 iptidai (ilkokul) okulun bulunduğu Van’da, 1923-24 eğitim- öğretim döneminde vilayet genelinde sadece 14 adet ilkokul ve 1 ortaokul bulunmakta idi. 20.yüzyılın başında birkaç idadinin (lise),1 Sultaninin bulunduğu kentte, Cumhuriyet döneminde ilk lise ancak 1948 yılında faaliyete geçebilmiştir. Bu veriler süreci anlamak babında bize yardımcı olacaktır diye düşünüyorum.

Sözlerimin sonunda, Savaş; korku ve sefaletten başka bir şey veremez. Yakar, yıkar, öldürür, yok eder. Demiş büyük Şair Nazım Hikmet. Sanırım bu söz 20.yüzyılın başında Şehr-i Van’ı anlatıyor dersek çok ta yanlış olmaz diye düşünüyorum.

İyi okumalar. Kalınız sağlıcakla