Ropörtaj İkram KALİ
Van'da el emeğine dayalı sanatın, ustalığın ayrı bir yeri ve geçmişi var. Gümüşçülük, kilimcilik, kuyumculuk, sobacılık bunlardan bazılarıdır. Sobacılık Van'ın geçmişini bugüne bağlar. Dünün sosyolojik yaşam tarzını yansıtan mesleklerden biri sobacılardır. Sobacılar; sacı yoğun emekle eğip bükerler, Van semaveri ve mangala dönüştürüp Vanlıların yaşam keyfine keyif katarlar. Sobacılığın- Tenekeciliğin usta isimlerinden NUR İŞ Soba Evi sahibi Nihat Atacan mesleğinin inceliklerini anlattı
Mesleğe ne zaman başladınız?
İlkokulu bitirdim. Daha sonra bu mesleğe atıldım. Babam " Sanat altın bileziktir" düşüncesiyle beni Vanlı soba ustalarından rahmetli Sobacı Hasan Binici'nin yanına bıraktı. Sobacılığı ustamdan öğrendim. Önce çırak olarak sobacılığa başladım. 48 yıldır kendi iş yerimde mesleği sürdürüyorum.
1944 yılında Van'da dünyaya geldim. 7 çocuğum var. Çocukluk denilecek yaştan itibaren sobacılık mesleğini severek, iş ahlakına özen göstererek sürdürüyorum. Sobacılar sokağında değerli dükkan komşularımızla meslek ahlakı ve insani ilişkileri çerçevesinde aynı işi sürdürüyoruz. Van'ın renkli sokaklarından biri sobacılar sokağıdır.
Meslekler ihtiyaçlara ve üretime, bilgi birikime göre doğar gelişir. Eskiden, yani 1980'li yıllara kadar Van'da evler kerpiç ve bahçeliydi. Kaloriferli ev sayısı ise sayılıydı. Evlerde kışın genelde odun yakılırdı. Kısmen Şahmanis kömürü yakan aileler de vardı. Odun yakılan sactan silindir sobaların sobacılar yapardı. Sobaların altına da sobadan sıçrayan ateş ve kömürün yere düşmemesi için üstü yine sac kaplanan soba tahtası yapardık. Sobanın kül küreği bir de maşası olurdu. Sobalar sabah namazı öncesi ve akşam namazı öncesi iki kez yakılırdı. Ayrıca evlerin içinde ve dışında hamamlar vardı. Ev hamamlarında sobacı ustalarının Van'a özgü, üstü galvanizli sactan, altı kalın siyah saçtan yaptıkları hamam sobaları kullanılırdı. Bunun dışında Van'da her evde 2-3 yazlık Van semaveri bulunurdu. Bahar ayı ile birlikte semaverler çardaklarda, bahçelerde yanar, bol çay içilir ve sohbet edilirdi. Soba ustalığının ilimizin sosyal geçmişi ile yakın ilişkisi vardır.
Sobacılar başka ne yapar ?
Zamana göre sobacıların ürettikleri el emeği ürünlerde değişim gösterdi. Eskiden odun sobası, hamam sobası, ibrik, soba tahtası, soba borusu, soba mangalı, şoratan (dam oluğu) üretiyorduk. Şimdi kısmen hamam sobası, ızgara mangalı, davlumbaz, baca ve kendi icadımız olan tandır üretiyoruz. Ama dünde bugünde değişmeyen el emeğimizle ürettiğimiz Van Semaveri'dir. Bunun yanında çatı oluğu, çatı yapımı, havalandırma işleri yapmaktayız.
Eski sobacılar kimlerdi?
Sobacılık Van'ın geleneksel mesleklerinden biridir. Van'da mesleğimizi halk sobacı-tenekeci olarak adlandırır. Eski sobacılardan; Ömer Gültepe, Hüseyin Sağlam, Coşkun Yarımbatman, İbrahim Davutoğlu, Hasan Binci, İbrahim Temel, Bilal Sağlam, İskender Çilingir, Naif Durbak, Yusuf Bezci, Mahmut Saydut Nevruz Atıcı, Mehmet Ali Gültepe gibi mesleğimizin değerli ustaları vardı. Hatırladıklarım bunlar.
Eskiden fakirlik, yoksulluk vardı. Ama bağ bahçeler çoktu. Sobacılara ihtiyaç da daha fazlaydı. Vanlı sobacılar olarak el emeği göz nuru ile çalışır üretirdik. Şimdi teknoloji gelişti. Makineler sayesinde seri üretim yapıyoruz. Geçmişte bir sobacı beden gücüyle bir sezonda 200-300 odun sobası üretir satardık. Şimdi Van semaveri
Van semaverinin özelliği nedir?
Bol çay içen Vanlılar semaversiz olmaz. Vanlı bir ailenin evinde ızgara mangalı ve semaver demirbaş eşyalardandır. Van semaveri el işçiliği ve emeği ile yapılır. Teknoloji yardımı ile yapılan, Van dışından getirilen krom semaverler el emeği ile üretilen Van semaverinin yerini hiçbir zaman alamadı. Çünkü çayın gerçek lezzetini Van semaveri vermektedir. Van semaveri suyu çabuk ısıtır, çaya ısısıyla lezzet katar, kendisine has modeli vardır. hafiftir, ucuzdur. Van semaveri; üst kısmında demlik bırakılan Vanlıların 'demkeş' dediği, demlik kısmı, kapak, boru, kulp, kazan, musluk, etek denilen parçalardan oluşur. Van semaveri Vanlıların keyif eşyalarındandır.
Ustalık için ne gerekir?
İşinin erbabı olmak zordur. Emek ahlak güven, sabır, müşteriye güler yüz gerektirir. Ayrıca mesleğe sadakat ister. Hoşgörülü olmak müşterinin dilinden anlamak önemlidir.
Sobacılık-tenekecilik mesleği zamana yenik düşer mi?
Mesleğimizi biz zamana, ihtiyaca göre geliştirip yeniliyoruz. O nedenle mesleğimiz devam eder. Ben oğullarım Halil İbrahim ve Yunus'u mesleğimde yetiştirdim. Yunus yanımda. Halil İbrahim ise binalara, iş yerlerine başarıyla havalandırma sistemi kuruyor. Birde Vanlılar dinlenmeyi, keyfi, misafirliği, çay içmeyi seviyor. Van insanı çay içtiği, mangal yaktığı sürece mesleğimiz de devam eder.
Van semaveri ilgi görüyor mu?
Çok ilgi görüyor. Almanya, ABD, İstanbul, İzmir, Aydın, Bursa, Mersin, Adana, Antalya, Balıkesir, Manisa gibi Vanlıların yoğun yaşadıkları şehirlere Van semaveri gönderiyorum. Sivas gibi illerden ustalar Van semaveri yapım tekniğini öğrenmek üzere bize geldi. Ama Van semaverini bizim gibi yapamadılar. İşin sırrı el ustalığındadır.
"Kar (sağır) semaver ne demektir?
Vanlılar suyunu geç ısıtan, kaynatan ve bu nedenle keyif kaçıran semavere "kar" yani sağır semaver söylerler. Bir semaverin kar olması; borusunun dar, etek ve ateşlik kısmının hatalı yapımından kaynaklanır.
Sosyal yaşamınız nasıl?
1962'de Van amatör futbol kulüplerinden Şengençler'de top koşturdum. Daha sonra Kütahya'da Hava Kuvvetleri takımın da forvet olarak oynadım. 90'lı yıllarda sarı-larcivet renklerle Atacanspor futbol takımı kurdum.20 yıl kaptanlığını yaptım. Çay içmeyi, sporu severim. Fenerbahçeliyim.
Mesleğinizle ilgili anınız var mı?
Soba ile ilgili bir olayı anlatayım. Saha çalışmasına çıkan Sosyolog, Antropolog, Jeolog, Coğrafyacı'dan oluşan bilim ekibi çok üşür. Yakın bir köyde köylü vatandaşın evine misafir olurlar. Evin ortasında sactan bir saba var. Sobanın altında koca bir taş, taşın altında tahta. Ev sahibi sobayı yakar. Ve yemek hazırlamak için misafirlerden izin ister. Dışarı çıktığında bilim insanları sobanın evin tam ortasında bulunmasını, altındaki taşı ve tahtayı kendi aralarında bilimsel olarak yorumlarlar. Farklı yorumlar getirirler. O sırada ev sahibi odaya girer. Bilim insanlarından biri " Beyefendi sobanın evin ortasına bulunmasının ve altında taş ve ağcın olmasının bir nedeni var mı?" Köylü ev sahibi gayet sakin bir şekilde: " Efendim boru yetmediği için sobanın altına taş ve tahta koydum" demiş.
