Van Ulu Camii Tarihi Üzerine

Bu haftaki yazımızda kentimizin tarihinde önemli bir mihenk taşı olan Van Ulu Camii tarihi üzerine bilgilendirme yapmaya çalışacağız.

Selçuklu ve Beylikler devrinin en önemli mimari eserlerinden birisi Ulu Camilerdir. Ulu camilerin yapıldığı yerlerde, camiyi yaptıran devlet veya beyliklerin kalıcı bir hâkimiyet tesis ettikleri ve önemli bir siyasi ve sosyal gelişme içinde bulundukları kabul edilir. Bu sebeple Anadolu'nun muhtelif şehirlerinde özellikle Selçuklu ve Beylikler devrine ait Cami-i kebir veya Ulu Camii olarak anılan birçok camiye rastlamak mümkündür.

Bu camilerden biri de Van Ulu Cami'dir. Bugün maalesef eski ihtişamında değildir.

Van ve çevresinde 11.yüzyılın ikinci yarısından itibaren Türk hâkimiyeti başlamıştır.1064 tarihinde Sultan Alparslan'ın oğlu Melik Şah'ın Van ve civarını fethetmesi ile bu bölgede Türk hâkimiyeti güçlenmiştir.

1100 tarihinde Selçuklu Sultanı Muhammet Tapar tarafından Van ve civarının idaresi Selçuklu emirlerinden Sökmen'e bırakılmıştır. Bu tarihten itibaren, tarihte Sökmenoğulları veya Ahlatşahlar olarak anılan beyliğin Van ve çevresindeki hâkimiyeti başlamıştır. Ahlatşahların bölgedeki hâkimiyeti 1207 yılında son bulmuştur. Bu tarihten itibaren Van ve civarı sırasıyla Eyyubiler, Harzemşahlar, Anadolu Selçukluları, İlhanlılar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler ve son olarak 1548 tarihinden itibaren de Osmanlı hâkimiyetine girmiştir.

Van ve çevresi için hâkimiyet özelinde kısa bir kronolojik bilgilendirme yaptıktan sonra Van Ulu Cami tarihi üzerine yapılan çeşitli mülahazaları bilginize sunmak istiyorum.

Bu Caminin tarihi üzerine tarihçiler arasında çeşitli görüşler ileri sunmaktadırlar.Evvela Van Ulu Caminin eski Van şehrindeki en eski mimari yapı olduğu bilinen bir gerçektir.Lakin yapılış tarihi üzerine net bir bilgi bulunamamıştır.Van kentinin yaşamış olduğu tahribatların bunda önemli rol oynadığı kanısındayım.

1655 tarihinde Van kentini ziyaret eden Evliya Çelebi bu Cami'nin Akkoyunlu Hükümdarı Cihan şah döneminde(15.yüzyıl)yapıldığını vurgulamıştır.

1970-1973 tarihleri arasında eski Van şehrinde çalışmalar yapan Prof.Dr Oktay Aslanapa Ulu Cami üzerinde yaptığı kazılar sonucunda bu cami'nin Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf döneminde (1389-1400)yapıldığı kanaatine varmıştır. Bu kanaat birçok tarihçi tarafından da günümüzde kabul edilmektedir. Yalnız bu kanaat yazılı verilere dayanmamakla beraber sadece bazı mimari özellikler üzerinden oluşmuştur.

Osmanlı dönemi belgeleri incelendiğinde şimdiye kadar vermiş olduğumdan farklı bilgilerle karşılaştığımız görülmektedir. 1571 tarihinde tertip edilen Van vilayeti Evkaf Tahrir (sayım) Defteri'nde Van Ulu Cami veya defterdeki ifade ile Cami-i Kebir Vakfı şu şekilde ifade edilmektedir: Vakf-ı Cami-i Kebir'an Evkaf-ı Şah-ı Ermen der-nefs-i Van. Bunun yanında bazı Osmanlı belgelerinde bu Cami, Şah-ı Ermen Cami olarak adlandırılmaktadır.

Ermen kavramı 11.yüzyıldan itibaren Van Gölü'nün kuzey kıyısında bulunan yerleşim yerleri için kullanılan coğrafi bir terim olup bir ırka vurgu yapmamaktadır. Farsça yukarı iller manasına gelmektedir. Bu dönemde Ahlatşahlar (Sökmenliler) bu bölgede yaşadığı için bu beyliğin emirlerini tanımlamak için kullanılmış olabileceği kuvvetli bir olasılıktır.

Bu tezin dayanak noktası ise, Ermen Şah ünvan'ını kullanan ilk kişinin Ahlatşahların hükümdarı Emir Sökmen'in olması gösterilmektedir. Ne tesadüftür ki Emir Sökmen 1100 tarihinde Van kentini egemenliği altına alan Ahlatşahların ünlü emiridir.1207 yılına kadar Van kenti Ahlatşahlar beyliği egemenliği altında kalmakla beraber kent yerleşimi olarak yapılanmada bu dönemde başlamıştır.

Yukarıda Van Ulu Caminin tarihi üzerine yapılmış farklı değerlendirmeleri kısaca vermeye çalıştım. Bu konuda kapsamlı bir değerlendirmeyi Fırat Üniversitesinden Orhan Kılıç hocamız yukarıdaki bilgiler ışığında yapmıştır.

Orhan Kılıç: Bütün bu mülahazalardan çıkan sonuç, Van’daki Ulu Cami'nin Ahlatşahlı eseri olduğudur. Vakıf kaydı Van'daki bu cami'nin yapım tarihini açıklığa kavuşturacak tek yazılı belge hüviyeti göstermektedir. Hiçbir şüpheye meydan vermeyecek şekilde, Sökmenoğullarından bir Ahlatşah emirinin vakfı olduğunu ortaya koyması sebebiyle 12. yüzyılda ve muhtemelen beyliğin siyasi yönden en istikrarlı dönemlerini yaşadığı 1. Sökmen (1100-1112) veya 2.Sökmen (1128-1185) zamanında yapılmış bir Ahlatşah eseri olduğunu söylemek mümkündür.

Doğu-Güneydoğu'da yapılan Ulu Camilerin hemen hepsinin 12.ve 13.yüzyıl eseri olması ve Selçuklu ile bağlı beylikler döneminde yapılması da bu tespitimizi doğrular mahiyettedir.

Sonuç olarak Van Ulu Cami tarihi tam olarak bilinmemekle beraber 12.yüzyılda Ahlatşahlar tarafından yapılmış Eski Van şehrinin en eski Türk eseri olarak karşımıza çıkmaktadır.

İyi Okumalar, Kalınız Sağlıcakla!