Van'ın iktisadi hayatında yarım kalan girişim Van Milli İktisat Bankası

Birinci Dünya Savaşı yılları, Osmanlı’nın doğu bölgesi için tartışmasız en hareketli ve en karmaşık zamanları olarak tarihe geçmiştir. Bu tarihi süreçte Rusya ve Avrupalı devletlerin desteklediği Ermeniler 1915’te isyan ederek Van’ı yakıp yıkmış,  30 bin Vanlıyı katletmiş Ruslar da  20 Mayıs 1915’te Van'ı işgal etmiştir.

Yakılıp yıkılan Van, hafızasıyla birlikte ekonomik, kültürel, sosyal birikimini  ve geleceğini kaybederek bugün eski Van’dan  geriye  harabe şehir kalmıştır. Canlarını kurtarmak için 1915’te Anadolu’nun çeşitli kentlerine muhacir olmak zorunda kalarak dağılan ve  hayatta kalan çok az sayıdaki Vanlı Kurtuluş savaşı sonunda şehre dönebilmiştir.

Birinci Dünya Savaşı yıllarında yaşadığı yıkımın etkisini uzun süre üzerinden atamayan Van’da 1927 yılındaki nüfusu sadece 6.981 kişiydi. Yaralı şehrimizin nüfusu 10.000 rakamına ancak 1940’ta ulaşmıştır. Van 1950 yılına kadar nüfus, ekonomik, sosyal ve kültürel problem yaşamaya devam etmiştir.
Çeşitli isyanlar ve Birinci Dünya Savaşı sonucunda ağır tahribatlara, kayıplara uğrayan, derin acılar yaşayan Van, çok büyük ölçüde birikimini ve gücünü de kaybederek ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmişlik bakımdan diğer şehirlerden çok gerilere düşmüştür. Van’ın bugün yaşadığı tüm sorunların kaynağını 1915 Ermeni isyanı ve Rus işgali oluşturmaktadir. O nedenle 1915 Van için bir milattır. 

Osmanlı İmparatorluğu’nun enkazından Milli Mücadele sonrası Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde Türkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmuştur. Atatürk’ün “ekonomik bağımsızlık olmadan siyasi bağımsızlığın da olmayacağı” öngörüsü ve talimatlarıyla Türkiye Cumhuriyeti Devleti iktisadi hayatta hızlı atılımlar yapmaya başlamış Doğu Anadolu Bölgesi’nin kalkınmasına özel bir önem vermiştir. 

Atatürk bu çerçevede 1930’lu yıllarda Van’da bir üniversite kurulmasını ve Van’ın her bakımdan kalkındırılmasını istemiştir. Türkiye’de 1933 yılında İstanbul’da daha yeni açılmış bir tek üniversite varken (İstanbul Üniversitesi), Atatürk, Ankara’da ve Van’da da birer üniversite kurulması talimatını vermiştir. Türkiye’yi “üç büyük kültür bölgesi” olarak düşünen Atatürk, bu üç büyük kültür bölgesi batıda İstanbul, içte Ankara, doğuda ise Van’ı seçerek Ankara ve İstanbul’a yapılacak yatırımların, hatta daha fazlasının Van’a yapılması talimatını vermiştir.  Atatürk 1938’de ölünce Van sahipsiz kalmış.  Van’a kurulması gereken üniversite basit siyasi hesaplarlarla Ezurum’a kaydırılmış bununla yetinilmemiş, Atatürk’ün hayal ettiği çağdaş Van şehir projesi de  rafa kaldırılmıştır. 

Atatürk Van’da kurulması talimatını verdiği üniversite ve çağdaş Van şehri konusunu  “ Atatürk’ün ölümü Van’ı nasıl etkiledi?” başlıklı yazımda geniş şekilde anlatmıştım.

17 Şubat - 4 Mart 1923 tarihleri arasında; tüccar, sanayici, çiftçi ve işçi kesiminden oluşan delegelerin katılımıyla yeni ülkenin ekonomi politikalarının belirleneceği Türkiye İktisat Kongresi toplanmış, ekonomiye ve bankacılığa ilişkin önemli kararlar alınmıştı. Kongre sonrasında kongre kararları doğrultusunda milli bir bankacılık sektörünün oluşturulması için harekete geçilmişti.

Millî Bankacılık Hareketi başlamış ve mahalli bankacılıkta da önemli gelişmeler olmuştu. 1923–1938 yılları arasında Anadolu’nun pek çok bölgesinde, özellikle de İç Anadolu ve Batı Anadolu'da çok sayıda küçük sermayeli mahalli banka kurulmuştu. 1924 yılında ilk özel sektör bankası olan Türkiye İş Bankası faaliyete geçmiş, 1925 yılında da ilk kalkınma bankası, 1926 yılında Emlak ve Eytam Bankası kuruldu.

” Ekonomi demek, her şey demektir. Yaşamak için, mutlu olmak için, insan varlığı için ne gerekli ise onların hepsi demektir. Tarım demektir, ticaret demektir, çalışma demektir, her şey demektir” diyen Atatürk, ülke ekonomisi için önemli kurumların başında gelen bankacılığa önem vermiştir. Bunun sonucunda Cumhuriyetin ilk yıllarında tarımsal üretime ve ihracata finansal destek sağlamak amacıyla yerel halk tarafından çok ortaklı ve küçük sermayeli çok sayıda mahalli banka kurulmuştur.

Cumhurbaşkanı Atatürk her yönüyle çağdaş şehir olmasını istediği Van’da 1929 yılında bütün dünyayı etkileyen Büyük Buhran’a rağmen banka kurulmasını da desteklemiştir.

Atatürk’ün imzasını taşıyan 17 Nisan 1929’ tarihli Van Milli İktisat Bankası kuruluşuyla ilgili Kararnamede ”Alelumum (genellikle)  Banka muamelatı(işlemleri)  ve kaffei teşebbüssatı (bütün girişimler) ziraiye, sınaiye,  Madeniye ve umuru nafıa (faydalı işler) ve her türlü eşya ve levazımı istihsal ve imal  ( elde etme ve üretme) ve her türlü inşaat deruhte(yerine getirme ve ifası (görevi) maksadiyle merkezi (Van) olmak üzere yirmi beş sene müddet ve elli bin Türk lirası sermaye ile teşkiline teşebbüs  (kurulmasına girişimi ) olunan  (Van Milli İktisat Bankası Türk Anonim Şirketi)’ nin İktisat vekaletinden  (Ekonomi Bakanlığı) gönderilen esas mukavelename layihası (sözleşme tasarısı) ve sermayenin yüzde onunun tedarik olunduğunu gösteren Banka mektubu İcra Vekilleri Heyetinin (Bakanlar Kurulu) 17/4/929 tarihli içtimaında (toplantısında)  okunarak tasdiki (onayı) kabul edilmiştir. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal) ifadelere yer verilmiştir.

Aradan iki yıl geçmiş.

Bir avuç insana, yetersiz ve imkânsızlıklara sahip olan Van’da sermaye yetersizliği nedeniyle Van Milli İktisat Bankası kurulması girişimi maalesef gerçekleştirilmemiştir.   Banka kurma izini bunun üzerine iptal edilmiştir.  İptal kararıyla ilgili kararname de şu ifadelere yer verilmiş:

“İktisat Vekaletinden yazılan 15.3.931 tarih ve 1306/41 numaralı tezkerede 17.04.939 tarihinden teşkiline müsaade edilen Van Milli İktisat Bankası müessislerinin (kurucularının) mütebaki (geri kalan) sermayeyi temin edemedikleri ve daha fazla sermaye(geri kalan)  vaazına mali kudret ve vaziyetleri müsait bulunmadığı anlaşıldığından verilmiş olan müsaadenin iptali teklif edilmiştir. Keyfiyet İcra Vekilleri Heyetinin 18.3.1931 tarihli içtimaında görüşülerek mezkur(anılan)  Bankanın teşkili için 7888 numaralı kararname ile verilmiş olan müsaadenin iptali tasvip ve kabul olunmuştur. Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal”

Sonuç olarak;

Cumhuriyetle birlikte Van ve yöresinin gelişmesi için nüfus artışına paralel olarak ülkenin imkanları ölçüsünde Van’da ekonomik ve sosyal alanda yatırımlar yapılarak şehrin gelişmesi sağlanmaya çalışmış. Van’da okullarda İktisat Haftası kutlamaları yapılmış. 17 Nisan 1929’da Van ve çevresinde normal banka işlerini yürütmek, tarım, sanayi, madencilik ve bayındırlık gibi birçok alanda faaliyet göstererek, yörenin kalkmasını hızlandırmak üzere 50 bin lira sermayeli Van’da Milli İktisat Bankası Türk Anonim Şirketi’nin kurulmasını kararlaştırmıştı. Açılmasına Atatürk tarafından izin verilen ve desteklenen banka kurucular sermayenin işletmesi için 12 500 lirasını temin etmiş geri kalan sermayeyi edemediğinden verilen izin 18 Mart 1931’de iptal edilmiştir.  Van Milli İktisat Bankası kurulması girişimi bu şekilde akamete uğramıştır. O tarihten bu yana çok ortaklı girişimlerin Van’da başarıya ulaşmaması da bu anlamda dikkat çekicidir.