Türkiye'de Ermeni Meselesi
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; Bölgemizde ve vilayetimizde yüz yıl önce yaşanmış olayların en önemli belgeleri bizim arşivlerimizde olduğu gibi o tarihlerde bölgemizde müdahil olarak bulunan devletlerin arşivlerinde de bulunmaktadır. Bu hafta sizlere Rus Genelkurmay Başkanlığının Belgelerine dayalı olarak hazırlanmış "Türkiye'de Ermeni Meselesi" isimli kitabı tanıtmaya çalışacağım. Kitapta toplam elli beş belge mevcuttur. Bu belgelerden çoğu Van Konsolosluğu tarafından hazırlanmış ve Rus Devletine rapor edilmiştir.
Bilindiği gibi 1915 öncesinde ilimizde Rusya'nın da konsolosluğu bulunmaktaydı. Bu kitapta Van ilinde bulunan konsolosların Rusya devleti için hazırladıkları raporları ve yazışmaları bulacaksınız. Bu belgeleri okumak Osmanlı Devletindeki Ermeni Meselesini farklı açılardan değerlendirmemize vesile olacaktır diye düşünüyorum. Derlenmiş olan arşiv belgeleri Rusya Askeri Tarih Devlet Arşivinden alınmıştır. Kitapta Rusların yüz yıl önce yaşanmış olayları nasıl değerlendirdiklerini, ne tür gözlemler yaptıklarını, ne tür öngörüler geliştirdiklerini ve ne tür analizler yaptıklarını okuyacaksınız.
Kitaptaki belgeler 1870' li yılların sonundan 1. Dünya savaşı yıllarına kadar yaklaşık kırk yıllık dönemi kapsamaktadır. Rusya'nın Türkiye ile ilgili siyasi ve askeri faaliyetlerinin belirlenmesi ve stratejik planlarının yapılması sürecine doğrudan katılan Rus askeri elitinin görüşlerini içermektedir. Bu istihbaratı yapan konsolosluk görevlilerinin gerçekte asker olduklarını ancak dışişleri Bakanlığı kadrolarına geçirildiklerini ve kendilerine askeri unvanlarına uygun sivil rütbelerin verildiğini göreceksiniz.
Kitaptaki 50.Belgede Van'daki Rusya Konsolos Yardımcısı S.P.Olferyev 10 Aralık 1912 tarihinde Kafkasya Askeri Bölge Karargâhına şöyle yazmaktadır:" Eski milletvekili Taşnakların Van'daki lideri Vramyan (pasaportta adı: Gabriel'in oğlu Onik Ter-Dzakyan)bu günlerde Rusya'ya gitti. Ayrılmadan önce beni ziyaret etti ve bana şunları söyledi:" "Ermeniler artık kesinlikle Türklere güvenmiyorlar. Bir zamanlar inandığımız Türk Meşrutiyet'i maalesef boş vaatlerden ibaretti. Biz ne olursa olsun Rusya ve Avrupa'nın Ermenilerin sorunlarına müdahale etmelerini sağlamaya karar verdik. Ermenilerin yaşadıkları vilayetlerin Avrupa'nın kontrolüne geçmesini isteyeceğiz. Biz köylülerimizi silahlandırmaya uğraştık. Ayrıca Ermeniler, bir Ermeni'nin öldürülmesine düşmandan onlarca kişiyi öldürerek cevap verecektir. Şimdi ben Rusya'ya gidiyorum ve her şeyi Katolikosa arz edeceğim. Onun aracılığı ile Rusya'nın bizim sorunlarımıza müdahil olmasını isteyeceğiz. Aynı zamanda Rusya'daki Ermenilerden bize maddi yardımda bulunacaklarına dair söz almalıyım. Bu paralara biz silah almak için ihtiyaç duyuyoruz. Ermeni halkı, Rusya'nın bir şekilde kendilerini Türk tahakkümünden kurtaracağına inanmaktadır."
Kitaptaki 17. Belgede Rusya İmparatorluğu'nun Van'daki Konsolos Yardımcısı R.Termen'in Kafkasya Askeri Bölge Karargahı Generali Kvartirmeysterına gönderdiği 6Mart 1906 tarihli raporda şöyle yazmaktadır:" Cuma günü Van'ın en önemli imamlarından valinin de ruhanisi olan Molla Said,camide okuduğu hutbede Müslümanları ticaret ve zanaat konularında tembel olmakla suçlamış ve Van'da ticaret ile bütün zanaat dallarının Ermenilerin elinde olduğunu söylemiştir.Güya Ermeni düşmanlığı içeren bu konuşmanın yayılması Ermenileri tedirgin etmiş ve bir sonraki Cuma günü Ermenilerin çoğu camide daha kışkırtıcı konuşmaların yapılmasından korktuklarından dükkanlarını açmamışlardır.Ancak bu sefer böyle konuşmalar yapılmamış,imam da Van'dan ayrılmıştı.(Valinin onu cezalandırdığını ve sürgün ettiğini söylüyorlar)…."
Bendeki kitap "Türkiye'de Ermeni Meselesi (Rus Genelkurmay Başkanlığı Belgeleri)" adıyla Prof.Dr. Mihail Bashanov tarafından hazırlanmıştır. Kitabı Türkçeye Doç.Dr. İlyas Kemaloğlu tercüme etmiştir. Kitap Türk Tarih Kurumu Yayınları tarafından 2013 yılında Ankara'da basılmıştır. Kitap 637 sayfadan ibarettir ancak kitapta Rusça aslı da verilmiştir. 1915 öncesi Van'ın, Rus Konsoloslarının Rusya'ya yazdıkları belgeler, inceleme ve gözlem raporları ile takip etmek isteyen herkesin mutlaka okuması gereken bir kitap olduğunu belirtir. İyi okumalar dilerim.
Kalın sağlıcakla…
