Sultan II. Abdulhamid Döneminde Van Vilayeti
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; Sultan Abdulhamid Han Osmanlı İmparatorluğunun 34. Padişahıdır. 1876 yılından 1909 yılına kadar 33 yıl tahtta kaldı. Padişahlığı; dünya devletlerinin yeniden yapılandığı, bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyolojik vs. alanlarda hızla değiştiği dönemi kapsar. Emperyal devletlerin sömürge edinme yarışına girdiği dönemi içerir.
Böyle zorlu bir dönemde Osmanlıların da dünyadaki değişim ve yeniden yapılanma sürecine ayak uydurması gerekiyordu. Ancak yıllardan beridir alışılagelmiş yaşam koşullarını değiştirmek, devletin milletle, milletin birbirleri ile ilişkilerini yeniden düzenlemek bugünden yarına olabilecek bir şey değildi. Devleti ihtiyaç hâsıl olan yeni kurumlarla donatmak, vatandaşları da bu kurumları işletebilecek bilgi ve beceriye sahip kılmak uzunca bir süreci gerekli kılıyordu. İşte Abdulhamid Han, hem devleti hem vatandaşı yeni dünya koşullarına göre şekillendirebilmek gibi zor bir sorunla karşı karşıya kaldı.
Bu gün var olan devlet kurumlarının birçoğunun temelleri o günlerde atıldı. Eğitim, sağlık, ulaşım, güvenlik, haberleşme, basın-yayın, bankacılık vb. gibi birçok alanda kurumlaşmaya gidildi. Bu süreçte personel yetersizliği, maddi kaynak sıkıntıları, vatandaşların bu kurumları işler kılmak için yetersiz kalışları büyük sorunlar doğuruyordu.
Ülkemiz böylesine sancılı bir dönemden geçerken idari ve mali alanda yaşanan zorluklar ilimizde de fazlasıyla hissediliyordu. İlimizde 93 Harbi sonrası büyük bir düzensizlik ve yokluk yaşanıyordu. Van’ın Rusya ve İran’la olan sınır güvenliğini sağlamak hayli zordu. Van’ın merkeze uzak olması sebebiyle ulaşım ve iletişim imkânları kısıtlıydı. İmparatorlukta ve özellikle ilimizde sosyal karışıklıklar yavaş yavaş baş göstermeye başlamıştı. Batılılar misyonerleri ve konsolosları aracılığıyla her gelişime müdahil oluyorlardı. Bütün bu koşullar birleşince Van’ın yönetilmesi diğer Anadolu kentlerine nispetle daha da zor oluyordu. Böylesine zorlu bir dönemde sağlık, eğitim, güvenlik, ulaşım, haberleşme vs. gibi alanlarda yeniden yapılanmanın Van’a özel zorlukları yaşanıyordu.
Bu hafta tanıtmaya çalışacağım ve adını yazı başlığında kullandığım kitap; yukarıda bahsettiğim koşulları okuyucunun bilgisine sunuyor. Van’ın Osmanlı öncesini anlatmayla başlıyor ve Sultan Abdulhamid döneminde Van’ı dört ana bölüm halinde işliyor. Birinci bölümde Van’ın idari yapısı, İkinci bölümde Van’da yerleşme, sosyal yaşam ve nüfus, üçüncü bölümde Van’da eğitim, kültür ve dini faaliyetler ile kamu hizmeti gören kurumlar, dördüncü bölümde Van’ın iktisadi ve mali kaynaklarını o dönemin verileri ile okuyucuların bilgisine sunuyor. Bu bilgileri sunarken dönemin arşiv belgelerini dayanak alıyor.
Kitapta Van Belediyesinin tarihi ile ilgili verilen bilgilerden küçük bir bölümü siz okuyucular ile paylaşmayı uygun buluyorum:” Belediye başkanlığı seçimden ziyade tayin ile gerçekleşmektedir. Van Nüfus Nazırlığında bulunan Demirzade Tahir Bey, Van- Erciş yolunun inşasındaki çaba ve gayretleri neticesinde önce rütbe taltifi ile ödüllendirilmiş ve daha sonra da belediye başkanlığına tayini yapılmıştır.1883-1889 yılları arasında Van Belediye Reisliğini sürdüren Tahir Bey’e daha sonra paşa rütbesi tevcih edilmişti. 1890 yılında belediye reisi Hüseyin Efendi, 1893 yılında Demirzade Galip Paşa’dır. 1909 yılında ise Van’da belediye başkanlığına, II. Meşrutiyetin ilanından sonra Osmanlı ülkesinin diğer birçok kenti gibi Van’da değişen siyasi atmosferin bir neticesi olarak Van İdare Meclisi azalarından Bedros Kapamacıyan isimli bir Ermeni getirilmişti. Arsen- Minnasian, Rus Konsolosuna atfen, Kapamacıyan’ın “Türkler arasında geniş bir çevresi ve İstanbul’da ki Ermeni liderleri ile yakın ilişkisi” bulunduğunu ifade etmektedir.” (Not: Van Belediye Başkanı Bedros Kapamacıyan, Ermeni komitacılarına biat etmediği için 1912 yılında Taşnaklarca katledilmiştir.)
“Sultan II. Abdulhamid Döneminde Van Vilayeti” isimli kitap Dr. Öğr. Üyesi Tarık Ziya Arvas tarafından yazılmış. Van Büyükşehir Belediyesi, Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı yayınları arasından 2018 yılında piyasaya çıkmış ve 472 sayfadan ibarettir. Tarih- Araştırma içeriğine sahip olan kitap, Sultan Abdulhamid dönemindeki Van ile ilgili son derece önemli bilgiler içermektedir. Kitabın yazarı Tarık Ziya Arvas’a böylesine önemli ve ciddi bir çalışmayı Van’ımızın kültür hayatına kazandırdığı için teşekkür ederim. Arşiv belgelerine dayalı, yoğun emekle hazırlanmış Van’ımız ile ilgili bu kitabı okumakla, bilgi ve kültür dünyanızı son derece zengin kılacağınızdan emin olabilirsiniz.
Kalın sağlıcakla…
