Nedim İlikçi

Osmanlı Arşiv Belgelerinde Van

Nedim İlikçi

Değerli okurlar; İlimizin tarihte birçok medeniyete ev sahipliği yaptığı biliniyor. Bizler tarihteki medeniyetlerin yaşam biçimlerini bıraktıkları belgelerden öğrenme imkânına sahip oluyoruz. Bu belgeler arkeolojik kazılar sonucu elde edilenler, taşa, kile, deriye veya kâğıda yazılan belgelerden oluşuyor.

İlimiz Osmanlı hâkimiyetine geçtikten sonra Van'da ciddi bir devlet yönetimi oluşturuluyor. Bu yönetiminin en belirgin özelliği resmi belgelerin arşivlenmeye başlanmasıyladır. Arşiv tutmak aynı zamanda devlet olmanın en temel özelliklerinden biridir. Osmanlı öncesi dönemlerle ilgili bilgi ve belgeler de arşivlerimizde olmakla beraber, Osmanlıların arşivciliğe verdikleri önem yadsınamaz.

 Osmanlı arşivlerinde ilimiz ile ilgili birçok bilginin ve belgenin olduğunu biliyoruz. Bu bilgi ve belgeler araştırmacılarımızın çalışmaları ile her geçen gün biraz daha gün yüzüne çıkıyor.  İlimizin tarihi seyrini bu belgelerden takip etme imkânına sahip oluyoruz. Belgelerin günümüz Türkçesine çevrilmesi ile günümüz insanı da bu bilgileri öğrenme imkânına kavuşuyor. Geçmişi bilerek dün ile bugünün devlet yönetimini mukayese edebiliyor. Halkın dün ve bugünkü istek ve ihtiyaçları hakkında bilgi edinebiliyor. Geçmiş ile bu günü kıyaslama şansına erişiyor. Geçmişi öğrenerek karşılaştığı yerel, ulusal ve uluslar arası sorunları daha iyi tahlil edebiliyor. Yarınlarda olabileceklere karşı öngörü geliştiriyor.

Birinci Dünya Harbinde Rusların Ermeni Komitacıları öncülüğünde ilimizi işgal etmeleri, ilimizde bulunan kurum arşivlerini yakmaları ve yağmalamaları geçmişe yönelik bilgi edinme şansımızı kısıtlamıştır. Eğer dönemin Van'daki kurum arşivleri günümüze intikal edebilmiş olsaydı bugün daha donanımlı olabilecektik. Van'daki Rus işgalinden tapu, nüfus, eğitim vs. gibi kurum arşivlerinin çok az bir bölümünün kurtarılabildiğini biliyoruz.

1548 yılında Kanuni Sultan Süleyman Van'ı Osmanlı idaresine katıyor. Bu tarihten itibaren Osmanlı devleti ilimizde teşkilatlanıyor. Merkezi yönetim ile kurumsal yazışmalar yapılmaya başlanıyor. Bu yazışmalar arşivlerde muhafaza ediliyor ve günümüze kadar ulaştırılıyor. Bu hafta tanıtmaya çalıştığım kitapta yayınlanan belgeler çeşitli zamanlarda ve konularda yazılmış resmi mahiyet taşıyan belgelerden oluşmaktadır. Bu belgeler ilimizde maden işletilmeciliği, Van Gölünde gemi işletmeciliği, devlet kurumlarının ihtiyaç duydukları malzeme talebi, yardım talebi, okul yapımı ve valilik makamı ile yapılmış olan yazışmaları ihtiva etmektedir.

Devleti devlet yapan ve güçlü kılan sahip olduğu bilgi ve belgelerdir. Bilgi ve belge devlet gücünün ve kudretinin tezahürüdür. Bizlerin kendi özel hayatımızda ve çevremizde yaşadığımız ve unuttuğumuz birçok bilginin devlet kayıtlarında olduğu ve unutulmadığını bilmek gerek. Devletimizi güçlü kılan sahip olduğu arşivleridir. Bugün bile Balkanlardaki, Arap coğrafyasındaki, Kafkaslardaki birçok sorunun Osmanlı arşivlerine müracaat edilerek çözüldüğü unutulmamalıdır.

Bu kitapta olan belgelerden biri de benim mahallem ile ilgilidir. Bu gün mahallemizde yaşayan hiç kimsenin bileceğini tahmin etmediğim bir bilgiyi ve belgeyi siz okuyucularla paylaşmayı uygun buluyorum. Bu belge 1894 yılında mahallemizde açılmış olan bir okul ile ilgilidir ve şöyle diyor

Matbuat İdare-i  Behiyesine

Merkez-i vilayet olan Nefs-i Van kasabasının Şabaniye mahallesinde Sadika-i Maarif namıyla inasa mahsus olmak üzere bir bab mekteb-i ibtidai daha tesis ve inşa ve resm-i kuşadı vesile-i hasenesiyle dua-yı deymumiyyeti ömr ve ikbal-i hazret-i hilafet-penahiyenin ref-i barigah-ı Kibriya kılındığı vilayat-ı müşarun-ileyhadan ba telgraf işar kılınmağla ilan-ı keyfiyete ibtidar kılındı. ( Belgenin mahiyeti; 21 Şubat 1894 tarihinde basın kuruluna gönderilen ve Van Vilayeti Şabaniye Mahallesi'nde Sadıka-ı Maarif adında kadınlara mahsus bir adet mekteb-i ibtidainin daha açıldığına dair haber metnidir.)

 "Osmanlı Arşiv Belgelerinde Van" isimli kitap Doç. Dr. Rahmi Tekin tarafından yazılmış. Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı tarafından yayınlanmış ve 115 sayfadan ibarettir. Kitapta belgelerin Osmanlıca asılları,  Latin harfleriyle yazılışları (transkripsiyonu) ve ne amaçla yazıldıkları hususu özet olarak verilmiştir. Kitapta verilen belgeler 1574'ten 1912 yılına kadar olan dönemde yazılmış olan belgelerden seçilmiş, yaklaşık elli belgeden oluşmaktadır. Osmanlı arşivlerinde bulunan belgeler ışığında Van'ın tarihi seyrini öğrenmek isteyen herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu tavsiye ediyorum…

Kalın sağlıcakla…

Yazarın Diğer Yazıları