Salnamelerde Van
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; salname bileşik bir isimdir. Farsça sene anlamına gelen “sal” ile Farsça mektup-kitap anlamlarına gelen “name” kelimelerinin bileşiminden oluşur. Salname’nin bu günkü karşılığı yıllıktır. Osmanlı Devletinde 1847 yılından başlanarak devlet salnameleri hazırlanmış. Bu salnamelerde bir önceki yılın tarihi, coğrafi, idari, askeri, hukuki, ticari, eğitim, nüfus vb. bilgileri işlenmiş. Bu içerikleri sebebiyle salnameler tarih araştırmalarında önemli kaynaklar olarak değerlendirilirler.
Zamanla iller, bakanlıklar ve bazı özel kuruluşlar da salnameler çıkarmışlar. Bu gelenek il yıllıkları adı ile kısmen de olsa bugün hala devam etmektedir. Salnamelerin yayınlandıkları dönemlerin halkı ve devlet yapılanması hakkında çok önemli bilgiler vermekte olduklarını belirtmek gerekir.
Osmanlı Devlet Salnameleri 1912 yılına kadar düzenli olarak yayınlanmış. Özellikle Sultan Abdulhamid döneminde yayınlanan salnameler, devletin resmi teşkilatından, coğrafyasından başka, memurların isimleri, tayin tarihleri, rütbeleri, nişanlarını göstermekle birer vesika hüviyetinde olmuşlar. Cumhuriyet döneminde de devlet yıllıkları birkaç kez yayınlanmış. Devlet salnamelerinin faydaları görülünce vilayet ve nezaret(Bakanlık) salnameleri de çıkarılmaya başlanmış. İlimiz 1871-1878 yıllarında Erzurum’a bağlı bir sancaktır. Bahse konu dönemin Erzurum salnameleri ilimiz hakkında da bilgiler içermektedir. İlimize ait özel salnameler bulunmamaktadır. Erzurum salnamelerinde Van Mutasarrıflığı incelendiğinde o dönem Van sancağına bağlı sekiz tane ilçesinin bulunduğunu tespit ediyoruz. Bu ilçeler: Şemdinan(Şemdinli), Elbak(Başkale), Erciş, Müküs (Bahçesaray), Mahmudi (Saray), Gevaş, Çölemerik ( Hakkâri), Gever(Yüksekova) ilçeleridir. Bu ilçelere bağlı on iki bucağın olduğunu görüyoruz. Bu bucaklar: Çal(Çukurca),Abağa(Çaldıran), Kotur(Bugün İran sınırları içinde), Humaru(?), Oramar(Dağlıca), Şatak, Betüşşebab, Hoşap, Bargiri(Muradiye), Karçikan(Reşadiye),Vestan(Eski Gevaş) ve Nordoz bucaklarıdır.
Salnamelerde Gevaş ile Karçikan arasında 288 hektar ormanlık alanın bulunduğu kaydediliyor. Van sancağında toplam 88 sıbyan (ilkokul) mektebinin, 37 medresenin ve 162 adet kilisenin bulunduğu kaydediliyor.
Van salnamesinde şehrimizin 150 yıl öncesine yolculuk yapıyoruz. Van merkezde, ilçe ve bucaklarda kimlerin yaşadığı, devleti temsil eden memurların kimler olduğu, ilimizin idari taksimatının nasıl yapıldığı, ilimizin genel yapısının nasıl olduğu konusunda bilgiler ediniyoruz.
Kitapta “Van Sancağı ve Kazaları Hakkında Malumat” başlığı altında 1872 yılına ait şöyle bir bilgi paylaşılmış:” Van Kasabasında kuyumcu, bakırcı, saraç ve benzeri el sanatları olup, avani (yemek takımları), sim (gümüş), nehasiye dair her bir şeyin imal olunduğu gibi telkari zarfları dahi yapılır. Bundan başka çulha esnafı Van abası diye bilinir Sako(palto) ve setrelik (çulhadan dikilen) şal abaları, beyaz ve kırmızı bezler dokuyarak zikredilen şal ve abalar da vilayette sarf edildiği gibi Dersaadet’e(İstanbul) gönderildiği, zikredilen ürünlerde beyaz ve kırmızı bezlerin kullanıldığı, bunların dışında tamirci, dülger(marangoz) ve zaruri konularda ustalar dahi yeterli derecede mevcuttur……”der.
Yine kitapta o dönem Van ve Van’a bağlı ilçe ve bucaklarda görevli devlet yetkililerinin isimleri verilmektedir. Ancak bu yetkililerin biyografileri hakkında herhangi bir bilginin verilmediğini, sadece adları ve görevlerin zikredildiğini belirtmek istiyorum.
Bu yazı aracılığı ile Valiliğimizin öncülüğünde her on yılda bir ilimize ait bir salnamesinin yayınlamasını arzu ettiğimi söylemek istiyorum. Bu salnamelerin, bizden sonra gelen nesillerin tarihi süreç içinde kendilerini değerlendirmelerinde, son derece faydalı olacağı yönündeki kanaatimi paylaşmak istiyorum. Değerli büyüğümüz eski Van Belediye Başkanı yazar ve şair Aydın Talay 1871-78 yılları arasında Erzurum Salnamesinde ilimiz ile ilgili bölümleri almış ve “ Salnamelerde Van” ismi ile kitaplaştırmıştır. Bu çalışmalarında arşivlerde çok emek harcamıştır. Bu eseri vücuda getirmek için harcadığı emek için kendisine teşekkür ediyorum. Sağlıklı ve huzurlu bir yaşam diliyorum. Kitap1999 yılında Van Belediye Başkanlığı, Kültür Sosyal ve Spor İşleri Müdürlüğü Yayınlarından piyasaya çıkmış ve 138 sayfadan ibarettir. Kitapta arşiv belgelerinin Osmanlıca orijinal hallerinin de verildiğini belirtmek istiyorum. Bahse konu yıllara ait ilimiz ile ilgili salname bilgilerine ulaşmak isteyen her hemşerimizin okumasını tavsiye edeceğim bir kitap olduğunu söylüyorum. Kalın sağlıcakla…
