Tarihi Kentler ve Ermeniler VAN
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; Rıchard Gable Hovannısıan, Caloforniya Üniversitesi’de görev yapan Ermeni kökenli Amerikalı bir tarih profesörüdür. Tarihi kentler ve Ermeniler ismi ile editörlüğünü yaptığı bir dizi kitabı Türkçeye de tercüme edilmiştir. Bu kitaplarından biri de Van’ı konu almaktadır. Tarihi Kentler ve Ermeniler başlığı altında Bitlis-Muş, Harput ve İzmir konulu kitapları da Türkçeye çevrilmiş ve yayınlanmıştır. Bu tarihi kentler dizisine başka kentler başlıkları ile devam edileceği Van kitabına yazılan önsözden anlaşılmaktadır. Bu kitap serisinin Ermeni Eğitim Vakfı Modern Ermeni Tarihi Kürsüsü’nün desteği ve Rıchard G. Hovannısıan’ın organizasyonu ile gerçekleştirildiği önsözde belirtilmiştir. Kitap 2002 yılında Amerika’da yayınlanan Armenian Van/Vasburagan adlı eserin çevirisidir. “Van” başlıklı kitap Hovannısıan’ın editörlüğünde İngilizce olarak basılan ve 14 kitaptan oluşan “Tarihi Kentler ve Ermeniler” dizisinin kitaplarından biridir.
Van başlığı ile yayınlanmış olan kitapta on dört makale yer almaktadır. Bu makale başlıkları ve yazarları sırası ile şöyledir: 1- Richard G. Hovannısıan, Ermeni Van/Vasburagan…2- Robert H. Hewsen, Dünyada Van, Ahirette Cennet…3- James R. Russel, Van ve Hafızanın Sürekliliği…4- Robert W. Thomson, Tovma Ardzuni: Vasburagan Tarihçisi…5- S. Peter Cove, Vasburagan ve Ani Krallıkları Arasındaki İlişkiler…6- NairyHampikian, Vasburagan’ın Mimari Mirası ve Hafıza Katmanlarının Korunması…7- Dickran Kouymijian, Moğol, Türkmen, İran ve Osmanlı Egemenliği Altında Van…8- Rubia Peroomian, Van Taşra Edebiyatının Mirası…9- Dickran Kouymijian, 19. Ve Erken 20. Yüzyıl Gezi Yazılarında Van…10- Anahide Ter Minassian, 20. Yüzyılın Başında Van…11- Sarkis Y. Karayan, Van Vilayetinin Demoğrafisi 1844-1914…12- Anahide Ter Minassian, Van 1915…13- Clive Foss, “Van’ın Zalim Ermenileri” Modern Türk Bakış Açısı…14- Marc Nıchanian, Van’ın Alevleri…
Kitapta Marc Nichanian’ın kaleme aldığı “Van’ın Alevleri” başlıklıl makalede 1902 yılında Van’da doğan 1969 yılında Erivan’da hayatını kaybeden Kurken Mahari’nin “Yanan Bahçeler” isimli romanından bahsedilir. Kurken Mahari 1915 yılında Van’da yaşanan olayları romanına konu edinir. Ancak roman 1966 yılında basıldıktan sonra Ermenistan yönetimi ve destekçileri tarafından büyük bir tepki ile karşılanır. Tepki çeken parağrafların düzeltilmesi yönünde Kurken Mahari’ye büyük bir baskı uygulanır. Özellikle dönemin Taşnak liderleri ve Taşnakların uygulamalarına karşı anlatımları beğenilmez ve kendisine bu anlatımlarının düzeltilmesi yönünde baskı yapılır. Bu baskılar neticesinde Kurken Mahari romanın ikinci baskısında bir takım değişiklikler yapar. Makalede bu süreçte yaşananlarla ilgili Kurken Mahari’nin eşi Antonina Mahari’nin anılarından yapılan alıntının bir bölümünü siz okuyucularla paylaşmak istiyorum. Antonina şöyle diyor:” Kurken çocukluğunun geçtiği Van’ın tarihini yazmaya başladığında çok hastaydı. Eserin büyük kısmı, temiz havası ve ılıman ikliminin ona yaratıcı bir güç verdiği Balanka’da yazıldı. Acele ediyordu.” Bırak da ölmeden şu kitabı bitireyim. Felaketin kurbanlarının anısına, sevgili şehrim için bir şeyler yapmak istiyorum”, diyordu. Makaleye alınan anılarının devamında kitabın baskısının yapılmasından sonra Ermenistan’da çok büyük bir tepki ile karşılaştıklarını anlatır. Bu baskı ve tepkileri şöyle dile getirir:” Kurken hala Balanka’dayken Erivan’dan ona yazıyorlardı.” Lanet olası Türk, sakın geri dönmeye kalkışma. Nasıl olsa seni öldüreceğiz.” Kurken dönmekten korkuyordu ama ben ısrar edip aklını çeldim. Erivan’a döndük, çalışma odasına çekildi ve sokağa adımını atmadı… Mahari “Yanan Bahçeler” eserini yazarken anılarını yeniden yaşıyordu. Geceleri kâbus görüyordu. Rüyalarında katliamların dehşetini yaşıyordu. Bu korkunç anılar acısını öyle derinleştiriyordu ki “Anneciğim, ölüyorum!” diye haykırıyordu. Onun ölümünden sonra bana eziyet etmeye başladılar. Bunu yapan Vanetsilerdi, bizim çok sevgili Vanetsilerimiz. (Vanlılarımız)… Diye devam ediyor…
“Tarihi Kentler ve Ermeniler-VAN” isimli kitabın editörlüğünü Richard Gable Hovannısıan yapmış. Kitap Aras Yayınlarından 2016 yılında piyasaya çıkmış ve 343 sayfadan ibarettir. Kitap 14 makaleden oluşmaktadır. Kitabın sonunda makale yazarlarının kısa biyografileri de verilmiştir. Van’ımızın tarih ve kültürünü, 1915’te yaşananları, Ermeni bakış açısı ile öğrenmek ve değerlendirmek isteyenlerin okumaları gereken bir kitap olduğunu belirtmek istiyorum. Kalın sağlıcakla…
