Görenlerin Gözü ile Van'da Ermeni Mezalimi
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; İlimizde 1915 yılında Rus işgali ve işgal öncesi yaşanan Ermeni olaylarını bizzat yaşamış olan hemşehrilerimiz bu gün hayatta değiller. Ancak hayatta oldukları dönemde o menfur olayları yaşayanlarla yapılan çok az sayıda çalışma elimizde bulunmaktadır. Yapılan bu çalışmalardan bir tanesi de Doç. Dr. Hüseyin Çelik tarafından yapılmıştır. 1981-1983 yıllarında hayatta bulunan, Ermeni ve seferberlik olaylarına bizzat şahit olmuş olan Vanlılar ile röportajlar yapılmış, fotoğrafları çekilmiş. Yapılan söyleşiler "Görenlerin Gözü İle Van'da Ermeni Mezalimi" adı ile kitaplaştırılmıştır.
Doç. Dr. Hüseyin Çelik kitabının önsözünde böyle bir eseri hazırlayıp yayınlamalarının amacının eski yaraları deşmek olmadığını belirtir. Bu çalışmanın geçmişte yaşanmış olanları ve acı tecrübeleri bu günün ve yarının nesillerine doğru biçimde aktarmak ve ibret almalarını sağlamak amacıyla yapılmış olduğunu belirtmektedir.
Kitap sadece görgü tanıklarının anlatımlarından oluşmamaktadır. Kitabın birinci bölümünde "Ermeni Meselesinin Doğuşu ve Seyri" başlığı altında Ermenilerin tarihinden bahsedilmiş ve Ermenileri bu tarihi sürecinin sonunda isyana götüren olaylar sebep ve sonuçları ile işlenmiştir. Yüzlerce yıl beraber yaşamış halkların hangi oyunlar ve kışkırtmalarla birbirine düşebildiğine, hangi hataların bu onulmaz olayların yaşanmasına sebep olduğuna dikkat çekilmiştir.
Kitabın ikinci bölümünde Ermeni mezalimini görmüş ve yaşamış olanların anlatımlarına yer verilmiş. Bu gün hiçbiri hayatta bulunmayan, Nafia Çabuker, Ahmet Çinkılıç, Zahide Coşkun, İbrahim Sargın, İsmail Perihanoğlu, Şadiye Talay, Celal Şener, Bekir Yörük, Akif Yurtbay, Hacı Ömer Selçuk, Hacı Şevket Çaldağ, Mehmet Delibaş, Hamit Ekinci, Hamit Camuşçu, Cemal Talay, İsmail Başıbüyük, Refik Özkanlı, Müştak Boysan, Salih Taşçı, Osman Gemicioğlu ile yapılan söyleşiler paylaşılmış. Bu anlatımlar okununca o dönemde insaf ve merhametin rafa kaldırıldığı, haksızlığın, hadsizliğin ve zulmün geçer akçe olduğunu bir kez daha hatırlıyor ve o günler bir daha yaşanmasın diye dua etmeden geçemiyoruz.
Kitabın üçüncü bölümünde "1915 Görgü tanıklarının anlattıkları bizlere neyi söylüyor?" başlığı altında Van Ermenilerinin sosyal durumları, Vanlı Müslümanlarla olan ilişkileri, İkinci Meşrutiyetin ilanı ile oluşan siyasi değişimler anlatılıyor. Van'a gelen yabancı Ermenilerin isyan olaylarındaki etkileri ve Ermeni halkını silahlandırmaları, Yerli Ermenilerin isyana taraf olmadıkları, Müslüman halkın bu çetelerle mücadelesi anlatılıyor. Rusların Van'ı işgali ile Müslüman halkın adına seferberlik dediğimiz zorunlu göçe çıkması, Ermeni tehciri ve soykırım iddiaları konu ediniliyor.
Kitapta 1915'te Van'ın işgali sırasında Van'da görev yapan Venezuella'lı Binbaşı Rafael De Nogales'in anılarından bir bölüm paylaşılıyor. Bu bölümü dönemin ruh halinin anlaşılması için siz okuyucularla paylaşmak istiyorum. Kitapta Nogales'ten şöyle bir alıntı yapılmış;" Topçumuzun ateşini tasarrut (gözetlemek) için birkaç zabitim ile bir tavan arasında bulunuyordum. Civardaki evin damında Müslüman ihtiyar bir kadın bir ip üzerine çamaşır asıyordu. Ermeniler bunu görür görmez şiddetli ateş açtılar ve nihayet ihtiyar kadının vücudunu delik deşik ettiler. Yarım düzine zabit öldürmektense böyle bedbaht adamları öldürmekle Ermeniler fazla bir zevk duyuyorlardı."
Seferberliğin görgü tanıklarından Hamit Ekinci o günleri şöyle anlatıyor:" Rusların Van'a yaklaşması üzerine Van Valisi ahalinin göçmesi için emir verdi. Biz de ailece Norduz üzerinden Pervari'ye gittik. Mevsim ilkbahardı. Havalar daha çok soğuktu. Biz erzaksız, bineksiz o derelerde perişan olduk. Bizden sonra şehri terk edemeyenler işkence ile öldürülmüşlerdi. Timar Nahiyesinin çeşitli köylerinden iki bin köylü Zeve'ye sığınmış ve orada imha edilmişlerdi. Ama biz Van'a döndükten sonra sağda solda kalmış Ermenileri öldürmedik. Kendi istekleri ile Rusya'ya gönderildiler."
"Görenlerin Gözü İle Van'da Ermeni Mezalimi" isimli kitap Doç. Dr. Hüseyin Çelik tarafından yazılmış. Bende bulunan kitap Cedid Yayınları tarafından 2005 yılında Ankara'da basılmış ve 216 sayfadan ibarettir. Bu kitabın geçen yıl Van Büyükşehir Belediyesi Kültür Müdürlüğü tarafından yeni baskısının yapıldığını da bildirmek isterim. Ermeni ve Rus mezalimini bizzat yaşamış olan görgü tanıklarının anlatımları ile o günün olaylarını öğrenmek isteyen herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu tavsiye ediyorum. Kalın sağlıcakla…
