Anadolu'da Amerikan Misyonerliği ve Misyon Hastaneleri (1880-1934)

Değerli okurlar; sanayi, bilim ve teknoloji alanlarında gelişmiş olan emperyalist devletler, az gelişmiş halklar üzerinde ekonomik, siyasi ya da kültürel kazançlar elde etmek amacıyla birçok projeler geliştirmiş ve uygulamışlar. Bu projelerden biri de tıbbi misyonerlik diye tanımladığımız çalışmalardır. Tıbbi misyonerlik amacıyla gittikleri ülkelerde yeterince sağlık hizmeti alamayan toplumlara sağlık hizmetleri sunmuş, dispanserler ve hastaneler kurmuşlar. Tıbbi hizmet kılıfını kullanarak dini anlayışlarını ve kültürlerini  (düşünme biçimi, inanç, giyim, yemek, yaşam alışkanlıklar vs.)bu toplumlara benimsetmeye çalışmışlar. Gittikleri her bölgede, sağlık sektöründe kullandıkları medikal ürünleri, ilaçları ve burada sayamayacağım birçok ticari ürünlerini tanıtarak pazarlanmasını sağlamışlar. Faaliyette bulundukları toplumların halkları arasındaki kırılma noktalarını tespit etmişler ve devletlerinin siyasi hedefleri doğrultusunda o kırılma noktalarının daha da zayıflamasına çalışmışlar. Gezici tababet hizmeti sunarak o halkların yaşadığı toprakları tanımış, arkeolojik,  madeni ve kültürel zenginlikleri hususunda devletlerini bilgilendirmişler.

Amerikalılar Anadolu'da 1820'den sonra misyonerlik faaliyetlerine başlamışlar. Bu misyonerlik çalışmalarını yardım kuruluşu, yetimhane işletmeciliği, eğitim ve öğretim hizmetleri adı altında gerçekleştirmişler. Tıbbi misyonerlik çalışmalarına ise 1840'lı yıllardan sonra başlamışlar. Önceleri gezici sağlık hizmetleri sunmuşlar. Daha sonra kapitülasyonların kendilerine sağladığı hukuki avantajları zorlayarak dispanserler açmışlar. Sonraki yıllarda dispanserlerin yanında bir de hastaneler inşa etmişler. Bu çerçevede Anadolu'da Antep, Adana, Mardin, Elazığ, Erzurum, Merzifon, Diyarbakır, Sivas, Konya ve Van illerinde hastaneler açmış ve işletmişler.

Van'da misyonerler 1872'de teşkilatlanmış ve çalışmalara başlamışlar. Eğitim öğretim faaliyetlerini başlatmış ve okullar açmışlar. Van'da örgütlenen misyonerlerden George C. Raynolds'un aynı zamanda doktor olması sebebiyle tıbbi misyonerlik çalışmaları da başlamış. Raynolds tıbbi misyonerlik çalışmalarına misyon yerleşkesi içinde dispanser kurarak sağlık hizmetleri sunmaya başlamış. Bu hizmetleri Raynolds'a bölge halkı içinde önemli bir saygınlık kazandırmış. Bu dispanserde Amerika ve Avrupa'dan getirilen ilaçlarla halka eczacılık alanında da hizmet sunulmuş. Amerikan Van Hastanesi, dispanserden yaklaşık otuz yıl sonra yani 1903 yılında elli yatak kapasiteli olarak faaliyete girmiş. Bu tarihten sonra hem Amerikan dispanseri, hem de Amerikan Van Hastanesi beraber faaliyette bulunmuş.

Van'da hastane inşaatı bittikten sonra İngiltere'den Van Hastanesine kırk beş tane yatak bağışlanmış. Bu yataklar halkın ilgisini çekmiş ve hastanenin reklamı için çok işe yaramış. Çünkü halk alışık olmadığı bu yatakları görmek için bile hastaneyi ziyaret ediyormuş.

Kitapta Amerikan Van Hastanesi hekimi Dr. Clarence Dougles Ussher, Bord merkezine yazdığı bir yazıda Van halkı ile ilgili iletişimi hakkında şöyle diyor; "Girdiğim hemen her evin etrafında sayıları çoğu zaman yirmiye ulaşan komşu ahali benim orada olduğumu duyar duymaz akın etmekte ve kendilerini muayene etmemi istemektedirler. Hatta arkadaş ziyaretlerinde dahi ev sahibinin yeğenleri, yengesi ve diğer aile bireyleri karşılarındaki hekimi kaçırılmaz bir fırsat olarak görmektedir ve onları muayene etmemek ev sahibine karşı saygısızlık olarak algılanabilmektedir…"

Hastanede sunulan sağlık hizmetlerinden hastaların maddi durumlarına göre ücret alınıyormuş. Yoksul hastalar ücretsiz tedavi ediliyormuş. Misyoner hekimler haftanın belli günlerinde gezici hekim olarak görevlerini sürdürüyor, böylelikle daha çok insana ulaşma imkânı buluyorlarmış. 1911-12 döneminde Amerikan Van Hastanesinde ve Van Amerikan Dispanserinde 3739 hasta tedavi görmüş,261 hasta da yatılı olarak tedavi edilmiş. Amerikalı misyoner hekimler çalışmalarıyla halk nezdinde önemli bir yer edindikleri gibi ilin yöneticileri tarafından da taltif ediliyormuş. Konu ile ilgili daha çok bilgiye kitabı okuyunca ulaşacaksınız.

Van Amerikan Hastanesi tıbbi misyonerleri, faaliyetlerini Van'ın Osmanlı ordusu tarafından geri alındığı 03 Ağustos 1915'e kadar sürdürdükten sonra sahip oldukları tıbbi malzemeleri Rus askeri doktorlarına teslim ederek bölgeden ayrılmışlar. Rus ve Ermeni komitacıların yeniden Van'ı işgalinden sonra Dr. Clarence Dougles Ussher 1916 yılında Van Amerikan Hastanesini yeniden işler kılmak amacıyla Van'a gelmiş ancak yeterli desteği bulamamış ve geri dönmek zorunda kalmış.

"Anadolu'da Amerika Misyonerleri ve Misyon Hastaneleri (1880-1934)"isimli kitap Hacettepe Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. İdris Yücel tarafından yazılmış, Türk Tarih Kurumu Yayınlarından 2017 yılında piyasaya çıkmış ve üç yüz elli sayfadan ibarettir. Yazar kitabını Amerika Harvard Üniversitesindeki Amerikan Bord arşivlerini inceleyerek tamamen belgelere dayalı olarak yazmış. Van Amerikan Hastanesi ile beraber yukarıda isimlerini verdiğim Anadolu'da işletilmiş olan Amerikan misyon Hastanelerini incelemiş. Anadolu'da işletilmiş olan Amerikan Hastane ve dispanserlerinin oluşum, işleyiş ve kapanışlarına kadar geçen tarihi süreçlerini merak eden herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu tavsiye ediyorum…

Kalın sağlıcakla…