20. YÜZYIL DÖNEMECİNDE RUS GENERAL MAYEVSKY'NİN TÜRKİYE GÖZLEMLERİ VAN-BİTLİS VİLAYETLERİ ASKERİ İSTATİSTİĞİ
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; Rus generali Mayevsky 1800’lü yılların sonunda Van, Bitlis ve Rize’de konsolosluk görevinde bulunmuştur. Bu görevi sırasında tespit ve gözlemlerini raporlar halinde Rus Genelkurmayına sunmuştur. Türk Genelkurmay Başkanlığı 1914 yılında bu raporları elde etmiş, “Van-Bitlis Vilayetleri Askeri İstatistiği” adıyla basımını yapmış ve yararlanılması amacıyla o dönemin askeri birliklerine göndermiştir. General Mayevsky’nin yöremiz ile ilgili gözlemleri hem ilgili dönemin, hem de günümüz olaylarının analiz edilmesi ve kavranması açısından son derece önemli bir kaynak niteliğindedir.
Kitap geçen yüzyılın başlarında Doğu Anadolu’da yaşayan Türk, Ermeni, Kürt, Nesturi ve Yezidiler hakkında karşılaştırmalı ve oldukça objektif bilgiler vermektedir. Bu bilgiler sadece Van’a özel değil; Bitlis, Muş, Siirt, Genç ve Hakkâri vilayetlerini de kapsamaktadır. Mayevsky yöremizin köylerini, köylerdeki yaşam koşullarını, köylerde ikamet eden hanelerin dini, etnik ve aşiret farklılıklarını tek tek gezerek tespit etmiştir. Köylerimizin 120 yıl önceki halini merak eden herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu belirtmek isterim.
Yöremizin ulaşım imkânlarını patika yollar dâhil gezerek anlatmıştır. Halkın geçim kaynaklarını, tarım ve hayvancılık düzeyini tespit etmiştir. Üretilen tarım ürünleri ve miktarlarını, yetiştirilen hayvan cinsleri ve miktarlarını anlatmıştır. Akarsu, dağ, göl ve tepelerimiz hakkında detaylı incelemeler yapmıştır. Hatta Suphan Dağının doruğuna çıkarak yöremizi gözlemlemiştir. Sonbaharın eylül ve teşrini evvel( Ekim) aylarında buralarda ekseriya berrak havaların hâkim olduğunu ve bu dağdan gayet zengin bir manzaranın seyredilebildiğini yazmış, adeta bizlere de bu zevki tatmamız yönünde tavsiyede bulunmuştur.
Kitap dikkatlice incelendiğinde Miyavsky’nin hazırladığı bu raporların, Rusların 1915’te bölgemizi işgallerinin ön hazırlığı mahiyetinde olduğu anlaşılmaktadır. Mayevsky raporlarını hazırlarken kendisinden önce bu yörede çeşitli görevler adı altında gezmiş ve tespitlerde bulunmuş gezgin ve diplomatların raporlarından da yararlanmış hatta bu raporlarla kendi gözlem ve tespitlerini mukayese etmiştir.
Mayevsky muhtemel Rus işgalini bölgede yaşayan Türkler ve Kürtlerin olumlu karşılamayacaklarını, Ermeni, Nesturi ve Yezidilerin ise Rus işgaline destek olacakları tespitinde bulunmuştur. Şarkın otonomi beklediğini, Rus işgaline olumlu bakan halkların, Yunan, Sırp, Roman ve Bulgar’ın Osmanlı hâkimiyetinden kurtarıldığı gibi er geç Rusların şark ahalisini de kurtaracağını düşündüklerini gözlemlemiştir. Ancak Türkiye’nin tazyikinden kurtulan köylülerin Ruslara da hoş bakmayabileceğini, bunun sonucunda Rus ordusunun bunlarla uğraşmaya mecbur kalacağını da belirtmiştir. Şark Hıristiyanlarında Hıristiyan geleneklerinin mevcut olmadığını ve dindar olmadıklarını gözlemlemiş ve yazmıştır.
Ara sıra tek tek Hıristiyanlıktan Müslümanlığa geçenler varsa da bu yönde zerre kadar şiddet, korkutma ve aldatmanın olmadığını tespit etmiştir. Avrupa müdahalesini celb etmek ümidi ile Ermenilerin fakirlik yüzünden İslamiyet’i kabule mecbur kaldıkları yönündeki gazete haberlerinin tamamen yalan olduğunu belirtmiştir.
Köylerdeki Ermeni kiliselerinin boş, bakımsız ve tezyinattan yoksun olduğunu gözlemlemiş, kiliselerde dua eden kadınlara nadiren rastlandığını, ibadetin sanki sadece erkeklere mahsus bir ritüelmiş gibi durduğunu yazmıştır.
Van ve Bitlis’teki Amerikan misyoner mekteplerinde birçok sanayi dalında eğitim verildiğini, bu okullardan çok mahir marangoz, dokumacı, ayakkabıcı, fırıncı vb. meslek guruplarından zanaatkâr yetiştiğini belirtmiştir. Ancak aynı zamanda pek mahir komitacı ihtilalcıların ve propagandacıların da bu okullardan yetiştiğini yazmıştır.
“20.Yüzyıl Dönemecinde Rus Generali Mayevsky’nin Türkiye Gözlemleri” ismi ile yayınlanan kitap Prof.Dr. Bayram Bayraktar tarafından yazılmış. İnkılâp Yayınları tarafından 2007 yılında basılmıştır. Kitap 480 sayfadan ibarettir.
Prof. Dr. Bayram Bayraktar Hocamız Mayevsky’nin raporlarını yaptığı yorum ve analizlerle daha zengin ve anlaşılır kılmıştır. Yöremizin yaklaşık 120 yıl önceki halini merak eden herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu belirtiyor ve kitabın okunmasını tavsiye ediyorum.
Kalın sağlıcakla…
