İkram Kali

Van düştü!

İkram Kali

Yüreğim nasıl dayana

Van yerine Cihan yana

Her taşına bin can feda

Can bir yana VAN bir yana

 

Ruslar, Doğu Anadolu'da ele geçirdikleri Türk topraklarını Ermenilere vereceklerini ve bağımsızlık hakkı tanıyacaklarını ilân ederek hem Türkiye'de yaşayan Ermenileri, hem de Kafkasya'daki Ermenileri Türkiye'ye karşı kışkırtarak kullanıyorlardı.

 

Ermenilerin ayaklanmaları, Rus ordularının Van'a doğru harekete geçmesiyle iyice şiddetlenmişti. Ermeni casusları vasıtasıyla Van'daki durumu ayrıntılarıyla öğrenen Rus generali Yurdeniç bu durumdan yararlanmak için, Doğubeyazıt'ta konuşlandırdığı 4 Ermeni taburundan oluşan kuvvetlerle, Rus generali Trukhin'in 2 nci Transbaykal Kazak Tugayını, başlarında General Trukhin olduğu halde Aladağ üzerinden Teperiz geçidini aşarak Başkale ve Van'a hareket etmesi emrini veriyordu. Bu kuvvetlerle birlikte Rus subayları komutasında en az olanları 400 kişiden oluşan Ermeni çeteleri Van'a doğru ilerlemeye başlamışlardı.  Ruslar kuvvetli bir müfrezelerini de ( Saray ilçesi yakınlarında İran tarafında ) Kotur deresine yönlendirerek  Kotur'u aldılar. İç kısımlara doğru hem Rus askerleri hem de Ermeni çeteleri birlikte ilerliyorlardı.

7 Nisan 1915 tarihinden itibaren planlı bir şekilde Van merkezini kuşatmaya başlayan Ermenilere karşı kendilerini savunabilmek için Van halkı ve merkezde bulunan az sayıdaki Osmanlı askeri Van kalesindeki iç kaleye sığınmışlardı. Bunun üzerine Ermeniler Kale'ye yardım gelmesin diye, kalenin etrafını siperlerle, hendeklerle, lağımlarla donatırken  kendi bulundukları siperleri de, Trabzon'dan saman balyaları içinde gizlice getirdikleri son model Rus silah ve bombalarıyla takviye etmişlerdi.

 

15 Nisan 1915'den itibaren Van çevresine gelen Ermeni çetelerinin sayıları 10.000'leri aşmıştı.

20 Nisan 1915'den sonra Van'daki isyan daha da şiddetlenmişti. Ermeniler Van kalesinin ele geçirilmesi için saldırılarını yoğunlaştırmışlardı.

Bu arada Ermeni çetelerine yapılan ikaz ve nasihatlerin sonuç vermemesi üzerine Osmanlı Devleti İçişleri Bakanlığı tarafından 24 Nisan 1915'de Ermeni komitalarının merkezlerini kapatarak evraklarına el koydu. İsyanlarla ilişkisi olan komitacı elebaşlarının tutuklanmaları kararı aldı.

Van Valisi Cevdet Beyin 2300 kişilik bir kuvvetle sığındığı Van kalesini kuşatan Ermeni çete reisi Aram Manukyan'ın emrindeki kuvvetlerin ise 30.000'den fazla olduğu tahmin ediliyordu. Bu durum karşısında Van şehrini çeviren kale surları ve Bağlar Mahallesi (Bugünkü Van şehir merkezi) Ermenilerin eline geçiyordu.

 

İstanbul'da görevli olan ABD Büyükelçisi Henry Morgenthau, ABD Dışişleri Bakanlığı'na gönderdiği telgrafında Van'daki Ermeni isyancıların durumunu şöyle ifade ediyordu: "25.000 silâhlı Ermeni Van'ın bir bölümünü ele geçirdi…"

Bölgedeki Ermenilerin başlattıkları  isyana katılmak isteyen İran'daki bütün silahlı Ermeni çetelerinin de Van'a girmek için harekete geçtikleri bilgileri geliyordu.

Mayıs ayı başlarında ise Ermeni çeteleri Antranik'in 1200 Ermeni Çete mensubu Selmas'tan hareket ederek önce Rus subaylarından Çernoroyod'un tümenine katılıp ve daha sonra da Van-Başkale yönüne hareket etmişti.

Rus gazetesi "Outroyouga de Rostow"un 142. Sayısında, Severyan imzası ile yayınlanan yazıda: "... 2 Nisan'dan beri, Aram'ın kumandası altında çarpışan Ermeniler isyan bayrağını açmışlar. 30 günlük mücadele sonunda şehre hakim oldular" ifadelerine yer veriliyordu.

 

8 Mayıs da Ermeniler çevredeki  çetelerin katılımıyla Van ve çevresine daha büyük genel bir saldırı başlatıyordu. Ruslar da  bu durumdan yararlanarak iki koldan Malazgirt ve Van üzerine ilerleyerek, Van İhtiyat Süvari Alayını yenerek 11 Mayıs 1915'te Muradiye'yi, 12 Mayıs'ta Patnos ve Erciş'i işgal ediyorlardı. Çevredeki Müslüman köylerden alevlerin yükseldiği Van'dan görülüyordu.

16 Mayıs günü Van'a giren Rus birlikleri  hem gönüllü Ermeniler hem de isyan eden Anadolu Ermenilerinin yardımıyla Van'ı ele geçirmişlerdi.

Bunun üzerine, Vali Cevdet Bey kaledeki halkın Ermeni  çetelerine esir düşmesi halinde büyük katliamlar yaşanacağından endişeleniyordu.  Kalede bir durum değerlendirmesi yapan Vali Cevdet Bey, hiç değilse Van'daki silahsız kadın, yaşlı çocuklardan oluşan halkı kurtarmak üzere civar yerleşim yerlerine tehcire tabi tutma yani Van'dan zorunlu göç etmeleri emrini veriyordu.

 

Bu bağlamda 17 Mayıs'ta Van şehrinden 10.000; köy ve kasabalardaki halktan da 20.000 kadar Türk, Kürt Müslüman ahali  güç koşullarda göç etmek zorunda kalıyordu. Ancak, göç sırasında da  ahalinin çoğu,  Ermeni çetelerinin yollardaki saldırıları,  Van Gölü'nde teknelerle göç edenlerin ise  göl sularına atılmaları sonucu katlediliyordu.

Ruslarla birlikte Van ve civarında katliam yaparak hızla ilerleyen Ermeni çetelerinden kaçan Derebey, Hakis, Yemlice, Hıdır, Göllü, Şeyhayne, Şeyhkara köylülerinin tamamı Zeve Köyüne sığınmışlardı. Zeve'de toplanan yedi köy halkının nüfusu 2 bin 500'ün üzerindeydi. Ermeniler Zeve'ye sığınan masum ve savunmasız halkı hunharca katlediyorlardı. Zeve'deki katliamı dışında Ermeniler Erciş'te Çavuşoğlu Samanlığı'nda, Selimbey Mahallesinde, Başkale, Özalp, Çatak, Gürpınar, Gevaş daha birçok yerde  binlerce masum Vanlı Müslüman'ı katlediliyorlardı.

20 Mayıs 1915'te Ruslar, saldırıya geçerek, Van'ı tamamen işgal ediyorlardı. Kutsal vatan toprağı Van, işgalci  güçlerin eline geçiyordu.

Vilâyetin girişinde Ermeniler tarafından coşkulu bir şekilde karşılanan Ruslara tuz ve ekmek ikram edilirken, askerlerin boyunlarına çiçekler takılıyordu. Şehre giren Rus General Turukhin,  kendileriyle sürekli işbirliği yaparak Van'ın işgalini kolaylaştıran Ermenileri ödüllendirmek adına komitacı Aram Manukyan'ı geçici vali tayin ediyordu. Bu olay Ermeniler arasında bayram havası yaratarak ve kiliselerde ayinlerle kutlanıyordu.

Van'ın düşmesi  üzerine  kiliselerde sevinç  çanları durmadan çalıyordu. Güzel ovası ve kalesiyle serhat şehri Van, I. Haçlı Seferi sırasında Kudüs'ün alınmasını hatırlatıyordu.

Van'ın işgali Osmanlı Devleti'nde büyük bir üzüntüye sebep olurken, gözü yaşlı Müslüman Van halkını umutsuzluğa sevk ediyordu.

Van isyanının yöneticisi,  organizatörü ve yeni Ermeni ordusunun komutanının isminin (Vartan'ın), Ermeni krallığının kurucusu ve 5. yüzyılda Hıristiyanlığı inançsız İranlılara karşı savunan aziz Vartan Mamiconyan'la aynı olması isyanın dikkat çeken ayrıntılarından biriydi. ( 1999 yılında ABD vatandaşı Ermeni asıllı Victor Bedoian Van Valiliğinin  hemen yanında yer alan Sirhan adlı oteli satın alarak adını Ermenice "Zafer" anlamına gelen Vartan Oteli yapmıştı.  1915'te kaynaklanan hassasiyetleri olan Van gibi bir şehirde meydan okurcasına planlanan  bu girişim gerçekleşmeden son bulurken  "Vartan" projesi Van'ın toplumsal hafızasında önemli yer işgal ediyordu. )

Ermeniler, Van isyanının daha ilk günlerinde bir bildiri yayınlayarak askerlikle ilgisi olmayan suçları araştırmak ve incelemek için bir "Adli İşler Komitesi" kurmuşlardı. Bu komite her günün belirli beş saati içinde Karabet Şervanyan'ın evinde, bütün şikâyet ve iddialara bakmaya başlamıştı. Ermeniler,  bu şekilde yeni bir adli örgüt kurarak, burada egemenliği üzerlerine almış olduklarına inanıyorlardı.

Ermeni komitacıların taşkınlıkları artarak devam ediyordu. Van'daki Rus Kıtaları Komutanı General Nikolayev, Kafkas Orduları Komutanına çektiği telgrafta Ermenilerin taşkınlıklarını şu şekilde belirtiyordu: "Ermeni gönüllüleri çalınmış ganimetleri götürürken bunları önlemeye memur Rus askerlerine Ermeniler tarafından ateş edilmiştir. Bundan başka gönüllüler de devamlı yağma yapmakta ve her türlü cinayetleri işlemekten zevk almaktadırlar. Bu çoğalan cinayetlere son vermek maksadıyla Van'da Divan-ı Harp kurulmuştur. "

Van'ın Müslümanlar tarafından  boşaltılmasının ardından 21 Mayıs'ta verilen bir raporda şehrin  4 günden beri yanmakta olduğu bildiriliyordu.

100 yıl önce Van işgal edilerek yakılıp yıkıldı. Aslında yakılan yıkılan Van şehrinin ortak birikimi, ortak tarihi, ortak kültürel zenginliği,  birlikte yaşama anlayışı ve hatırlarıydı.  Bu nedenle hafızasını  yitiren Van'ın kurtuluşunun 100. yılı kutlamaları içi boş  niteliksiz  etkinliklerle  geçiştirilmeyecek kadar önemlidir.

Yazarın Diğer Yazıları