Vali atansın mı, seçilsin mi?
İkram Kali
Valilerin seçimle işbaşına gelmesine ilişkin tartışmalara girmeden önce Vali kimdir, ne yapar önce ona bakalım.
Valiler, İçişleri Bakanlığının teklifi, Bakanlar Kurulunun kararı ve Cumhurbaşkanının onayı (üçlü kararname) ile tayin edilirler. Vali, ilde Devletin ve Hükümetin temsilcisi ve ayrı ayrı her Bakanın temsilcisi ve bunların idari ve siyasi yürütme vasıtasıdır. Bu sıfatla Valiler, ilin genel idaresinden her Bakana karşı ayrı ayrı sorumludur. Bakanlar, Bakanlıklarına ait işleri için valilere re'sen (bağımsız olarak) emir ve talimat verirler.
İslam geleneğinde ruhani anlamında, Vali (Waliullah/WaliAllah, Veliyyullah) Allah dostu demektir. İslam devletinde valiyi halife seçerdi. Seçme, imtihanla ve ehil kişiler arasından seçilirdi. İslam devletinde iki çeşit vali vardı. Genel Vali olanın müctehid (dinde içtihad yapan yani kuralları değiştirme ve yeni kurallar koyma yetkisine sahip kişi) olması aranırdı. Özel valilerin de alim ve hukukçu olanları tercih edilirdi. Türk İslam Devletlerinden, Selçuklular, Memlûkler, Akkoyunlular ve Karakoyunlularda ise valiye; beylerbeyi denilirdi. Selçuklulardan sonra Türkiye'ye hakim olan Osmanlılarda ise, valilik görevini eyalet ve vilayetlerde beylerbeyi, liva denilen sancaklarda ise mutasarrıflar (yetkisi ve rütbesi kaymakamdan büyük, validen küçük olan yönetici) yapardı. Cumhuriyet döneminde; eyalet, liva ve sancaklar İl'e çevrilip bugünkü bilinen vali idaresine verildi. Van ilimiz de 1923 yılında il statüsüne kavuşmuştur.
İl Valilikleri dışında ihdas edilen Olağanüstü Hâl Bölge Valiliği ise Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde 8 ilde güvenliği sağlamak amacıyla 19 Temmuz 1987 tarihinde kurulmuş, 30 Kasım 2002 tarihinde kaldırılmıştır.
Günümüzde, çeşitli ülkelerde vali (governor)nin yönetimindeki vilayet (governorate) ; batıda genellikle province bazen de governorate tabiri ile ifade edilir.Ayrıca her ülkede olmamakla birlikte aşağıdaki ülkelerde:
o ABD'nin eyaletlerini
o Rusya'da 89 federal bölgeyi
o Arjantin'de illeri
o Brezilya'da eyaletleri
o Japonya'da illeri
o Meksika'nın eyaletlerini valiler yönetir.
***
Başbakan Erdoğan'ın Pakistan dönüşü uçakta gazetecilerle yaptığı sohbet sırasında gündeme getirdiği "valilerin seçimle işbaşına gelmesi" önerisi " Muhteşem Yüzyıl", " Dokunulmazlık", " Patiriot füzeleri" "Öğrencilerin kıyafet serbestliği" tartışmalarının gerisinde kaldı. Ancak öneri tartışılmaya aydınların, yazarların, toplum dinamiklerinin ve kamuoyunun gündemini işgal etmeye devam ediyor. Benzer öneri yıllar önce merhum Turgut Özal tarafından da gündeme getirilmişti. Hayata geçirilme imkanı olmamıştı.
Valilerin seçimle iş başına gelmesi kulağa hoş geliyor. Öneriye sıcak bakanlar, tepki gösterenler, bekle-gör politikası izleyenler var. Başbakanın amacı önerinin toplumda tartışılmasıdır. Çünkü valilerin seçimle iş başına gelmesi bir anlamda 'Başkanlık-Yarı Başkanlık' sistemi ile doğrudan ilintilidir. Önerinin kısa vadede gerçekleştirilmesi de mümkün değildir. Ama tartışmak mutlaka yararlıdır.
Valilerin seçimle göreve gelmesinden önce demokrasimizin, ülkemizin, insanlarımızın daha acil düzenlemelere ihtiyacı var. Mesela,
1. Lider hegomanyasına dayalı Siyasi Partiler Yasası ve Seçim Yasası demokratik bir şekilde yeniden düzenlensin.
2. Liderlerin demokrasiyle bağdaşmayan milletvekili atamaları son bulsun.
3. Liderlerin ataması yerine, milletvekillerini demokratik teamüllere, liyakat ehliyete ve bilgi-birikime göre seçmenler seçsin. ( Avrupa demokrasilerinde olduğu gibi.)
4. Toplumda sosyal yıkıntılara yol açan, liyakat ehliyet, bilgi, birikim gibi kriterlere uymayan millet vicdanını sızlatan atama anlayışı terk edilsin.
Valilerin seçimle iş başına gelmesine Van örneği ile bakalım. Türkiye'de onlarca ilden farklı, kendine özgü sorunları bulunmaktadır. 19.069 km kare alanı olan, yüzölçümü bakımından Türkiye' nin 6. büyük ili, 1 milyon 200 bin nüfusu olan Van gibi bir ilde valilik yapmak kolay değildir. Hatta çok zordur. Van, hiçbir ile benzemez. Çünkü Van'ın;
* Sosyal sorunları var.
* Karmaşık toplumsal yapısı ve sorunları var.
* Ehliyet liyakat sahibi vizyon sahibi idareci sorunu var.
* İç -dış göç sorunu var.
* İran komşuluğu ve buna bağlı sorunları var.
* İnsan, hayvan, uyuşturucu ve mal kaçakçılık sorunu var.
* İşsizlik, fakirlik sorunu var.
* Deprem sorunu var.
* Eğitim sorunu var.
* Sanayileşme sorunu var.
* Denizi var deniz kirliliği ve kıyılarının işgal sorunu var
* Hava, Tren ulaşımından kaynaklanan sorunları var.
* Kadın, çocuk hakları (intiharlar, erken evlilikler) konusunda sorunları var.
* Hayvancılık bölgesi olmasından kaynaklanan sorunları var.
* İlticacı sorunu var.
* Hava ve çevre kirliliği var.
* Konut sorunu var.
* Meslek odaları ve sivil toplum örgütlerinin sorunu var.
* Girişimci dinamik yapısından kaynaklanan sorunu var.
* ….
Bütün bu sorunlar, gerçekler ve feodal yapı ortadayken, varsayalım bugün Van'da valilik seçim oldu. Peki, kim vali seçilir?
a) Liderin atadığı seçmenlerin onayladığı biri,
b) Feodal yapıdan güç alan aşiret lideri,
c) Partinin uygun gördüğü herhangi biri.
Bu şekilde seçilen bir vali halkın değil, sadece liderin egemen güçlerin işine yarar. Beraberinde yerelleşme, siyasi kadrolaşma, içe dönük yapılanma getirebilir.
Kaygılara rağmen ehliyet liyakat, deneyim ve bikrimi vazgeçilmez kriter sayan, para ve gücün sandığa hakim olmayacağı seçim sistemi sağlanacaksa, Valiler seçildikleri dönem boyunca birlikte çalışacakları yardımcılarını, teknik ve idari kadrolarını kendileri kurabilecekse, bireyi esas alan demokratikleşme, yönetim gelecekse, şeffaf denetim önemsenecekse, hak hukuk hakim olacaksa, adalet sağlanacaksa Valiler seçimle gelsin.
