Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Van Milletvekilleri

Demokrasi insanların özgür, onurlu ve her türlü korkudan uzak yaşamalarına imkân veren siyasî bir rejimdir. Toplumlar demokrasiye kavuşmak için tarih boyunca büyük mücadeleler vermişler. Demokrasi, kendiliğinden ve rastlantı sonucu ortaya çıkan bir yönetim şekli değildir. İnsanların, akıllarını, iradelerini kullanarak bazı eğilim ve içgüdülerini yenerek gerçekleştirebildikleri bir rejimdir. Demokrasinin önemli unsurlarından biri kuşkusuz çok partili milletvekili seçimlerdir.

Osmanlı Devleti Meclis-i Mebusan'da ve Cumhuriyet döneminde TBMM'de Van'ı temsil eden milletvekillerimiz olmuştur. Milletvekillerimiz hakkında derledigim  bilgilerin Van'ın siyasal ve toplumsal hafızasına katkı sağlayacağına inanıyorum.

Osmanlı Devleti'nin ilk anayasası olan Kanûn-ı Esasî ile başlâyan I. Meşrutiyet döneminde, yalnız taşınmaz mal sahibi Osmanlı halkına oy hakkı tanınmış. 23 Aralık 1876 tarihli Anayasa'ya göre kurulmuş genel yasama organı olan Meclis-i Umûmî, Osmanlı İmparatorluğu'nda, 31 Mart 1877'de çalışmalarına başlayan 1. Meclis-i Mebusan üyeleri, geçici bir talimatla il, liva ve kazaların yönetim meclisi üyeleri arasından seçilenler Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet dönemlerinde görev yapmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu'nda, genel yasama organı olan Meclis-i Umûmî'de I. Meşrutiyet ve II. Meşrutiyet dönemlerinde Tevfik Efendi (Demir oğlu) Dr. Ahmet Mithat Bey, Onnik Terezekyan Vinniyan, Vahan Papazyan Efendi,  Hacı Tevfik Efendi, Hakkı Bey, Haydar Bey, Münip Bey Van milletvekili olarak görev yapan temsilcilerimizdir.

16 Mart 1920'de İstanbul'un işgali üzerine, genel meclis, işgal güçlerinin baskısıyla 11 Nisan 1920'de resmen kapatılmış. Kurtuluş Savaşı'nın kazanılmasının ardından Osmanlı Devleti resmen geçerliliğini yitirmiş ve Anadolu'nun dört bir yanından seçilerek Ankara'ya gelen vekillerle 23 Nisan 1920'de Ankara'da "Büyük Millet Meclisi" (TBMM) faaliyetlerine başlamış. I. Türkiye Büyük Millet Meclisi 115 temsilci ile ilk toplantısını gerçekleştirilmiş.  1920'den 24 Haziran 2018 tarihine kadar Van'ı 26 dönemde 122 Milletvekili TBMM'de temsil etmiştir.

***

1. DÖNEM TBMM Meclisi'nde Van'dan 7 milletvekili yer almış. Osmanlı Meclis-i Mebusan'da görev yapan Tevfik Demiroğlu, Hakkı Ungan, Haydar Bey'in yanı sıra Hasan Sıddık Haydari, Kamil Efendi, Şeyh Masum Efendi, Emir Girdivan Van'ı temsil etmişler. Ancak Şeyh Masum Efendi ve Emir Girdivan Meclis'e gitmedikleri için müstafi ( istifa etmiş) sayılmışlar.

2. DÖNEM TBMM Meclisi'nde Münip Boya, Hakkı Ungan, İbrahim Arvas Van'ı temsil etmiş.

3. ve 4. DÖNEM TBMM Meclisi'nde Hakkı Ungan, Münip Boya Van'ı temsil etmiş.

5. ve 6. DÖNEM TBMM Meclisi'nde Münip Boya, Hakkı Ungan, İbrahim Arvas Van'ı temsil etmiş.

7. DÖNEM TBMM Meclisi'nde Van'ın milletvekili sayısı 4'de çıkmış. Van'ı Münip Boya, Hakkı Ungan, İbrahim Arvas, Yusuf Nihat Berker temsil etmiş.

Cumhuriyet kurulduktan sonra 23 yıl boyunca 'tek partili'  Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) seçim sistemi ile yönetilen Türkiye, 1946 yılında çok partili seçim kavramı ile tanışmış. CHP'den istifa eden Celal Bayar ve arkadaşları, 1946 yılı başında Demokrat Parti'yi (DP) kurmuş.

8. DÖNEM çok partili dönemin ilk seçimidir. CHP'nin 397, Demokrat Parti'nin 62 Milletvekili kazandığı bu seçimde CHP'den İbrahim Arvas, Muzaffer Koçak, Rüştü Oktar seçimi kazanarak 5 Ağustos 1946 - 24 Mart 1950 yılları arasında Van'ı TBMM'de temsil etmişler.   

9. DÖNEM milletvekili seçimlerinde Van'da seçmenlerin siyasi tercihi değişmiyor. CHP adayları Ferit Melen, Kazım Özalp, İzzet Akın 22 Mayıs 1950 - 12 Mart 1954 yılları arasında Van Milletvekili seçilerek TBMM'de yer almışlar.

10. DÖNEM milletvekili seçimlerinde Vanlı seçmenlerin tercihlerini değiştirdiklerini görüyoruz. Seçmenler 14 Mayıs 1954 - 12 Eylül 1957 tarihleri arasında görev yapmak üzere DP adayları Hilmi Durmaz,  Muslih Görentaş, Hamit Kartal, Kemal Yörükoğlu'nu TBMM'ne gönderiyor.

11. DÖNEM milletvekili seçimlerinde seçmen tekrar tercih değiştiriyor. Vanlı seçmenler CHP adayları Ferit Melen, Abdulhakim Arvas, Abdulvahap Altınkaynak, Tevfik Doğuışıker, Mehmet Sait Erdinç'e 27 Ekim 1957 - 27 Mayıs 1960 yılları arasında TBMM'de Van'ı temsil görevi veriyor.

12. DÖNEM 1960 Darbesi'nden sonra Demokrat Parti'nin kapatılmasıyla DP'den doğan boşluğu 13 Şubat 1961'de kurulan Yeni Türkiye Partisi (YTP) dolduruyor. Van seçmeni 25 Ekim 1961 - 10 Ekim 1965 yıllarını kapsayan milletvekili seçiminde tercihini YTP adayları İhsan Bedirhanoğlu,  Muslih Görentaş, Şükrü Köseresioğlu'ndan yana kullanıyor.

13 DÖNEM milletvekili seçimlerinde seçmenler DP ve YTP'nin devamı olarak kurulan Adalet Partisi Milletvekili adayları Kinyas Kartal, Mehmet Emin Erdinç, Mehmet Salih Yıldız, Muslih Görentaş'a 22 Ekim 1965 - 12 Ekim 1969 yılları arasında Van'ı temsil görevi veriyor.

14. DÖNEM milletvekili seçimlerinde seçmenler tercihlerini CHP'den ayrılarak yeni kurulan Cumhuriyetçi Güven Partisi (CGP)  adaylarından yana kullanıyorlar. 12 Ekim 1969 - 14 Ekim 1973 yıllarını kapsayan milletvekili seçimleri sonucunda Van'ı Mehmet Salih Yıldız, AP adayları Kinyas Kartal ve Fuat Türkoğlu ile Bağımsız Mehmet Emin Erdinç TBMM'de temsil ediyor.

15 DÖNEM milletvekili seçimlerinde Van seçmeni 14 Ekim 1973 - 5 Haziran 1977 yılları arasında CHP'den İhsan Bedirhanoğlu, Mehmet Salih Yıldız, Muslih Görentaş, AP'den Kinyas Kartal'ı TBMM'ne milletvekili olarak gönderiyor.

16. DÖNEM'de milletvekili seçimlerinde Van seçmeni oylarını farklı partilere dağıtıyor. Seçmen 5 Haziran 1977 - 12 Eylül 1980 döneminde AP adayı Kinyasa Kartal, CHP adayı İhsan Bedirhanoğlu, MSP adayı Muslih Görentaş'a temsil görevi veriyor.

1980 İHTİLALİ Demokratik siyasi hayatın askıya alındığı bu dönemde Türk siyasi hayatında yer alan CHP, AP, MSP, MHP gibi köklü partiler kapatılıyor. 16 Mayıs 1983 12 Eylül 1980 ihtilalinden sonraki yeni dönemin ilk siyasi partisi olan genel başkanlığını emekli orgeneral ve eski büyükelçi Turgut Sunalp'ın yaptığı sağ çizgide Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP), genel başkanlığını Turgut Özal'ın yaptığı sağ çizgide Anavatan Partisi (ANAP), genel başkanlığına avukat Necdet Calp'ın seçildiği sol çizgide Halkçı Parti (HP), emekli Orgeneral Ali Fethi Esener'in genel başkanı olduğu  Büyük Türkiye Partisi (BTP), genel başkanlığa Profesör Erdal İnönü'nün seçildiği Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP), ve genel başkanlığını Ahmet Tekdal'ın yaptığı Refah Partisi kuruluyor.

17 DÖNEM milletvekili seçimlerinde MDP'den Ferit Melen, Fevzi Necdet Erdinç,  ANAP'tan Hüseyin Aydın Arvasi, Mirza Kurşunluoğlu 4 Kasım 1983-29 Kasım 1987 dönemini kapsayan  yıllarda görev yapmak üzere milletvekili seçiliyor.

18. DÖNEM ANAP'ın tek başına iktidar olduğu 14 Aralık 1987 - 20 Ekim 1991 yıllarını kapsayan 18.  dönem seçimlerinde Van seçmeni 5 milletvekilini ANAP'a veriyor. Seçmenler oylarıyla Hüseyin Aydın Arvasi, İhsan Bedirhanoğlu, Reşit Çelik, Muslih Görentaş ve Selahattin Mumcuoğlu'nu TBMM'ne gönderiyor.

19. DÖNEM milletvekili seçimlerinde Vanlı seçmenler oyları bölüşüyor. Seçmenler ANAP'tan Şerif Bedirhanoğlu 'nu, DYP'den Nadir Kartal ve Mustafa Kaçmaz'ı, RP'den Fethullah Erbaş'ı, SHP'den Remzi Kartal'ı 6 Kasım 1991 - 24 Aralık 1995 yılları arasında Van'ı temsil etmek üzere Meclis'e gönderiyor.                                                

20. DÖNEM milletvekili seçimlerinde Van'ın Milletvekili sayısı 7'ye yükseliyor. Seçmenler sandıkta farklı tercihlerde bulunarak 8 Ocak 1996 - 18 Nisan 1999 yıllarını kapsayan bu dönemde RP'den Fethullah Erbaş'ı, Maliki Ejder Arvas'ı, Şaban Şevli'yi, DYP'den Mahmut Yılbaş'ı, ANAP'tan Mustafa Bayram ve Şerif Bedirhanoğlu'nu TBMM'ne gönderiyor.

21 DÖNEM milletvekili seçimlerinde seçmenler 18 Nisan 1999 - 14 Kasım 2002 görev yapmak üzere ANAP'tan Kamran İnan'a, FP'den Fetullah Erbaş ve Mustafa Bayram'a,  DYP'den Hüseyin Çelik ve Fetullah Gültepe'ye, MHP'den Ayhan Çevik'e temsil yetkisi veriyor.

22. DÖNEM milletvekili seçimlerinde Adalet ve Kalkına Partisi (AK Parti)'nin siyaset sahnesine çıkarak seçimlere katılıyor. Seçmenler 7 milletvekilinin tamamını AK Parti'den yana kullanıyor. 14 Kasım 2002 - 23 Temmuz 2007 yıllarını kapsayan dönemde Hüseyin Çelik, Hacı Biner, Asuman Yetkta Haydaroğlu, Cüneyit Karabıyık ve Halil Kaya, CHP'den Mehmet Kartal TBMM'de Van'ı temsil ediyor.

23. DÖNEM milletvekili seçimlerinde seçmenler AK Parti'den Kayhan Türkmenoğlu, İkram Dinçer, Kerem Altun, Hüseyin Çelik, Gülşen Orhan ve Bağımsız adaylar Fatma Kurtulan, Özdal Uçar'a 23 Temmuz 2007 - 28 Haziran 2011 yıllarını kapsayan dönemde temsil yetkisi veriyor.

24 DÖNEM milletvekili seçimlerinde Van'ın milletvekili sayısı 7'den 8'e çıkıyor.  28 Haziran 2011 - 23 Haziran 2015 dönemini kapsayan bu dönemde AK Parti'den Burhan Kayatürk, Mustafa Bilici, Fatih Çiftçi,  Gülşen Orhan, HDP'de Aysel Tuğluk, Kemal Aktaş, Özdal Üçer, Nazmi Gür TBMM'de Van'ı temsil ediyor.                                 

25. DÖNEM milletvekili seçimlerinde AK Parti'den Burhan Kayatürk, HDP'den Adem Geveri, Figen Yüksekdağ Şenoğlu, Lezgin Botan, Remzi Özgökçe, Selami Özyaşar, Tuğba Hezer Öztürk, Yurdusev Özsökmenler 23 Haziran 2015-17 Kasım 2015 tarihlerini kapsayan dönemde TBMM'de Van'ı temsilen milletvekili seçiliyor.

26. DÖNEM milletvekili seçimlerinde (1 Kasım 2015'de yapılan (erken) genel seçimlerde seçilen ve 17 Kasım 2015'de göreve başlayan ve bugün de devam eden seçim döneminde) AK Parti'den Beşir Atalay, Burhan Kayatürk, HDP'den Figen Yüksekdağ, Lezgin Botan, Nadir Yıldıırm, Adem Geveri, Bedia Özgökçe Ertan, Tuğba Hezar Öztürk milletvekili TBMM'de görev yapıyor.

BAŞBAKAN VE BAKAN

Ferit Melen Başbakan- Milli Savunma ve Maliye Bakanı, Mehmet Salih Yıldız Devlet Bakanı, Hüseyin Çelik Kültür ve Turizm, Milli Eğitim Bakanı olarak farklı hükümetlerde görev yapmış.

Vanlı olmayan milletvekilleri

Meclisi Mebusan'da Van'ı temsil eden Ahmet Mithat Bey- Kayseri.  Cumhuriyet sonrası Kazım Özalp- Makedonya,  Yusuf Nihat Berker-(Osmanlı Sancağı Mora) Yenişehir, ANAP'tan Kamuran İnan- Bitlis, DYP'den Mahmut Yılbaş-Mersin, Bağımsız Fatma Kurtulan- Kahramanmaraş, HDP'den Aysel Tuğluk- Osmaniye, Kemal Aktaş -Şanlıurfa, Nazmi Gür- Şırnak, Adem Geveri-Hakkari, Yurdusev Özsökmenler-Çanakkale, Nadir Yıldırım- Ağrı doğumlu Van milletvekilleridir. 

Senatörler, Temsilciler

Van Milletvekili Ferit Melen, 1961 Kurucu Meclis'te Üye olarak görev almış. Ahmet Faruk Işık  (Batman) 15 Ekim 1961-07 Haziran 1964 yılları arasında, Ferit Melen 07 Haziran 1964-14 Ekim 1979 yılları arasında, Fevzi Kartal 14 Ekim 1979-12 Eylül 1980 yılları arasında Van senatörü olarak görev yapmış. Emniyet Genel Müdürlüğü Teftiş Kurulu Başkanı Avni Müftüoğlu 1980 Temsilciler Meclisi'nde Van'ı temsilen yer almış.

Milletvekilliği düşenler

1920 1.Dönem Van milletvekilleri Emir Girdivan ve Şeyh Masum Efendi I. Meclis'e gitmedikleri için müstafi (istifa etmiş) sayılmışlar. 26. Dönem HDP Milletvekili Figen Yüksekdağ'ın milletvekilliği terör örgütü propagandası yapmak suçundan kesinleşen mahkeme kararı nedeniyle ve seçilmeye engel bir suça ilişkin olmasından dolayı Anayasanın 84. maddesi 2. fıkrası gereğince, 25. Dönem HDP Van Milletvekili Tuğba Hezer'in milletvekilliği "devamsızlık" nedeniyle 27 Temmuz 2017 günü TBMM Genel Kurulu'nda yapılan oylama sonucunda düşürülmüş.

Enler, ilkler

Osmanlı Meclis-i Mebusan üyeliği de yapan Hakkı Ungan 7, Münip Boya 6, Müslih Görentaş 6, İbrahim Arvas 5, Kinyas Kartal 4, Mehmet Salih Yıldız 4, Ferit Melen 3, Hüseyin Çelik 3 dönem milletvekilliği yapmış. AK Parti'den Gülşen Orhan, Bağımsız milletvekili seçilen Fatma Kurtalan çok partili dönemde Van'ın ilk kadın milletvekilleri TBMM'de yer alan isimlerdir.

Parti değiştirenler

DP'den10. Dönem Milletvekili seçilerek 14 Mayıs 1954 - 12 Eylül 1957 yılları arasında TBMM'de ilk defa görev yapan Muslih Görentaş DP'nin yanı sıra YTP, CHP, MSP, ANAP'dan milletvekili seçilmiş. Muslih Görentaş'ı Mehmet Salih Yıldız izlemiş. Yıldız CHP'nin yanı sıra YTP, CGP, MSP'den Van Milletvekili seçilmiş.