Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekât-I İhtilaliyyesi
Nedim İlikçi
Değerli okurlar; coğrafyamızda sosyal ve siyasal çalkantılar 1800'lü yılların başından itibaren yaşanmaya başlamış. Başlıkta ismini verdiğim kitap bu kargaşaları ayrıntıları ile izah etmektedir. Kitabın ilk baskısı 1916 yılında İstanbul'da Matbaa-ı Orhaniyye'de yapılmıştır.
Van'ımız sınır kenti olması sebebiyle bu sosyal ve siyasi çalkantıların en önce hissedildiği ve yaşandığı yerlerin başındadır. Bu sebeple Ermeni meselesi ve Ermeni komitacılarının faaliyetlerinin en şeffaf tahlil edileceği yer ilimizdir. Çünkü ilimiz Rusya ve İran üzerinden gelen komitacılar için kolay ulaşılır bir merkezdir. İlimizin kolay ulaşılır olmasından yararlanan komitacılar Van'da diğer Anadolu illerine oranla daha rahat hareket etmiş ve örgütlenebilmişler. Hatta Mıgırdıç Hrimyan isimli Vanlı bir Ermeni Varak Manastırı (Yedi Kilise) dâhilinde 1857 tarihinde bir matbaa tesis etmiş. Ermeni istiklali maksadını yaymak üzere "Arziv Vaspuragan"(Van Kartalı) ismindeki gazeteyi neşre başlamıştır.
Ermeni meselesini anlamak için sadece Van ile ilgili olayları okumak ve değerlendirmekte yeterli olmaz. Ermeni terör örgütlerinin Anadolu'nun diğer illerindeki faaliyetlerini, Rusya, Avrupa ve Amerika'daki örgütlenmeleri ve çalışma yöntemlerini de okumak gerekir. Bu kitap Ermeni terör örgütlerinin Anadolu ve Balkanlardaki, Van'daki ve yurt dışındaki faaliyetleri hakkında bilgiler vermektedir.
Kitap Ermeni komitacılarının Ermenileri, Rus, Fransız, İngiliz, İtalyan vs. üniformaları giydirerek çeşitli cephelerde savaştırdıklarını yazıyor. Emperyalistlerin Osmanlıları cephelerde güçsüz kılmak için, Anadolu 'da isyan çıkarmada Ermenileri nasıl kullandıklarını belgeliyor. Emperyalist güçlerin komitacılar aracılığı ile Ermenileri kışkırtıp silahlandırdıklarını ve onlara dost göründüklerini, ancak silahlanan Ermenileri Anadolu'da isyana teşvik ederek Osmanlı ordusunun gücünü bölmeye çalıştıklarını arşiv belgeleri ile izah ediyor.
Kitapta Anadolu'daki ve Van'daki Ermeni komitacılar tarafından yazılmış birçok mektup ve bilgi içerikli yazı bulunuyor. Bu yazı ve mektuplar o dönem Avrupa ve Amerika'da yayınlanan gazetelere gönderiliyor ve yayınlanmaları sağlanıyordu. Van Müslüman ahali tarafından boşaltıldıktan birkaç gün sonra Vanlı bir Ermeni'nin 24 Mayıs 1915'te Van'dan gönderdiği ve Amerika'da Goçnak (gotchnak) isimli gazetede yayınlanan mektubu okuyucularla paylaşmak istiyorum;
"Burada Türkler ve Ermeniler arasında nisan'ın yedisinde başlayan harp yirmi üç gün devam etti. Ve Allah'ın inayetiyle biz Ermeniler, Türklere galebe çaldık, kaleyi zapt ettik. Aygestan'daki kışlaları, sekiz-on top ve hayli mühimmat elde ettik. Bütün kışla ve hükümete ait binaları ihrak eyledik. Üç gün sonra Rus Ermeni gönüllüleri ve bir gün sonra dahi Rus ordusu buraya vasıl oldu. Muharebe esnasında Türkler nefs-i kasaba üzerine on iki bin mermi ve bir o kadar dahi Aygestan civarına attılar. Çarşı(kale dibi) bütün dükkânları ile harap olmuştur. Ben bizzat şehre gittim ve bizim dükkânı bulamadım. Şehirdeki hanelerin yukarı katları tamamıyla harap olmuştur. Aygestan'da pek o kadar hasarat yoktur. Yüz kadar telefat vardır. El-yevm cümlemiz işsiz geziyoruz. Haykadank Kilisesi ile civar haneler bile yanmıştır. Hanifvisler Kilisesi ve mektebi, Surp Agop Kilisesi ve civar Ermeni evleri, Ararak Kilisesi ve mektebi hasara uğramamıştır. Van'da 1500 kadar kadın ve çocuktan başka Türk kalmamıştır. Bunları Amerika mıntıkasında muhafaza ediyoruz. Bunlara Rus ordusu tarafından yiyecek veriliyor. Esna-yı muharebede biz Amerika müesseselerinde olduğumuz halde yine emin değil idik. Yüzden fazla mermi duvarları delip odalar içinde patladı ise de büyük bir zarar iras etmemiştir. El-yevm Aram Van valisidir. Bütün davalar Ermeni lisanıyla görülüyor. Köylere ve kasabalara Ermeni memurlar gönderiliyor."
"Ermeni Komitelerinin A'mal ve Harekât-ı İhtilaliyyesi" isimli kitap H. Erdoğan Cengiz tarafından hazırlanmış,1983 yılında Başbakanlık Basımevi tarafından yeniden basılmış ve 432 sayfadan oluşmaktadır. Kitabın dili biraz Osmanlıca ağırlıklıdır. Özellikle genç okuyucuların kitabı okurken yanı başlarında bir Osmanlıca sözlük bulundurmalarını tavsiye ederim. Ermeni meselesinin Van'daki, Anadolu'daki ve dünyadaki tarihi seyri ile ilgilenen herkesin okuması gereken bir kitap olduğunu belirtmek isterim.
Kalın sağlıcakla…
