Dr. Mine Kılavuz Ongün

Kentin Hafızasından-4: Halk Hikayeleri ve Aşıklık Geleneği

Dr. Mine Kılavuz Ongün

Âşıklık geleneği ve halk hikâyeciliği, 16.yüzyıldan bu yana özellikle Doğu Anadolu'da Erzurum ve Kars illeri başta olmak üzere, Van'ı da içine alarak devam etmiştir.  Van ve çevresi, bazı hikâyelerde merkez durumundayken, kimisinde dolaylı olarak söz edilir. Yörede olayların geçtiği "Ercişli Emrah ve Selvihan Hikâyesi" Halk Edebiyatının en güzel ve sevilen örneklerindendir. Bu hikâyeyi 2 kısım halinde daha önce yazmış olduğum için burada içeriğine değinmeyeceğim. Dikkat çekmek istediğim hikâyenin önemidir. Ali Berat Alptekin, hikâyenin önemini şu şekilde maddeler: ( Kaynak: Yüzüncü yıl Üniversitesi Yayınları-Van Kütüğü) 

- 17. Yüzyıl âşıklar geleneği hakkında bilgi sahibi oluyoruz

- Osmanlı -İran savaşlarının seyri hakkında yarı tarihi bilgiler ediniyoruz.

- Halk Hikâyeciliği geleneğinin sadece Azerbeycan, İran, Kars 'ta değil, Van İlinde de yaygın olduğunu görüyoruz.

- İslamiyet öncesi bazı motifleri bu hikâyede görüyoruz

- Hikâyenin bazı yer adlarına tesir ettiğini görüyoruz: Şah Abbas, Van Kalesini kuşatınca askerlerin canı sıkılmasın diye etrafa bir bağ diktirir."Şahlar Bağı "denilen bu yer adı halen kullanılmaktadır.

Bir diğer hikâye, ülkemizde bilinmeyen, fakat Azerbeycan'da şehrimize isnat edilerek anlatılan Vanlı Göyçek adlı hikâyedir.(Yüzüncü Yıl Ünviersitesi -Van Kütüğü):

Hikâyenin kahramanı Göyçek, Vanlı bir âşıktır. Sevgilisi Perizat ise Unaslıdır.(Kadın Şehri) Unas Padişahıdır ve kendisini mat edecek âşıkla evlenecektir. Göyçek, Van'da bunu duyar ve Perizat'ın meclisine gider. Perizat ona zulmeder; ancak Veziroğlu Mehemmed'in yardımıyla Perizat'la evlenme başarısını gösterir, Perizat'ı alıp Van'a dönmek ister ancak Perizat'ın isteğiyle Unas'ta kalıp buranın padişahı olur. Van 'da bilinmeyen bu hikâyeye ait bir şiir, Iğdır'da Azeriler tarafından derlenmiştir.

Âşık Garip Hikayesi'nin Azeri varyantındaki şu dörtlükte de şehrimizin ismi geçer:

"Aşık Garip çekti zar ile ahı,

Öyle cenk olmamış dünyada dahı

Van'ın beyi ile Gilan'ın şahı

Goymadı daş üste daşı Tebriz'in "

Bu şiirde işaret edilen hadiyse göre, Özdemiroğlu Osman paşa'nın Tebriz'i fethine Van Beylerbeyi Cıgalızade Sinan Paşa da katılmış ve üstün başarılar göstermiştir.

Tahir ile Zühre Hikâyesinin Türkistan, Tobol ve Tarançı varyantları dışındaki tüm rivayetlerinde, olaylar Van, Azerbaycan çevresinde gelişmektedir.

Kerem ile Aslı hikâyesinde de şehrimiz hakkında bilgiler vardır. Azeri varyantında Kerem Aslı'yı ararken Van'a da uğrar. Van Kerem'in hoşuna gider. Saf sulu, temiz havalı bu yerin geniş bahçeleri ve evlerin avlularından bahsedilir. Kerem burada Van Kalesinin yanına gelince Sofi'ye kalenin kuruluş hikâyesini efsanevi olarak şöyle anlatır:

Bir Ermeni padişahının oğlunu seven bir kız, uzak ülkelerden gelip bu şehri almış ve kaleyi diktirmiştir ki, oğlan ondan korksun. Ancak oğlan sevdiği başka bir kızla evlenmiş. Bunun üzerine kız ile oğlanın orduları harp etmiş. Bu harp sırasında kızın okçuları oğlanı öldürmüş, arzusuna ulaşamayan kız da kendini kale burçlarından atmış."(İ.Abbasov; Aslı Kerem Destanının İzi ile)

Van 'da hikâyecilik geleneği yanı sıra izine rastladığımız  "Hayreti" adlı bir âşık vardır ki asıl adı Derviş'tir. Onu da şu mısraları ile analım:

"Gönül ayrı düştü zülfü karadan

Gam desem gam gelir, ar bana yeter

Güzelleri size versin Yaradan

Benim sevdiceğim yar bana yeter"

Ahmet Poyrazoğlu ise, hem aşıklık, hem hikayecilik geleneğinin Van- Erciş 'te yaşadığını gösteren son temsilcilerdendir. Öğretmen olan bu aşığımız dokuz kadar türkülü halk hikâyesi bilmektedir.

Bu arada Afganistan'dan göçen Erciş'in Ulupamir köyüne yerleştirilen Kırgız Türkleri arasında da halk hikâyeciliği geleneğinin sürdüğünü görmekteyiz.

Anadolu'da ve Azerbaycan'da oluşmuş olan hikayelerin Van 'da bilinmesi, Kuzey ve Güney Azerbaycan'la yakın ilgisinden kaynaklanmaktadır.

Hafızalarda ve çeşitli kaynaklarda bu şekilde yer alan Halk Hikayeleri ve Aşıklık örneklerinden, öne çıkanları böyleydi. Zengin halk kültürü daha nicelerini de barındırmaktadır.

Yazarın Diğer Yazıları