Maraş Caddesi'nin adı nereden geliyor?

Doğup büyüdüğümüz, adımladığımız, sevinçlerimiz, hüzünlerimiz  ve anılarımız olan mahallelerin,  caddelerin, sokakların kendisine has kadim bir isimi vardır. Yaşamımızın tanıkları olan bu mekanlar aynı zamanda şehrimizin kimliği ve hafızalarıdır. Mahalle, cadde ve sokakların köklü isimleri ve hikayeleri bu nedenle önemlidir.

Van'ın eski caddelerinden Maraş Caddesi'ne  verilen "Maraş"  bu adın nereden kaynaklandığını, kim tarafından verildiğine ilişkin benzer sorular sürekli sorulmaktadır. Soruların doğru yanıtına geçmeden konun daha iyi anlaşılması ve kent hafızasının canlanmasına bir ölçüde katkı sağlama düşüncesiyle şehrimizin 1918 sonrası yeniden kuruluş hikayesini bu köşede bir kez daha özetle anlatmakta yarar görüyorum.

***

Bilindiği gibi Birinci Dünya Harbi sırasında (1915-1918) Rus ve Ermeni çetelerinin işgal ve katliamlarına maruz kalan, yakılıp yıkılarak harabe haline dönen Van'da 30 bin masum Vanlı hayatını kaybetti. Aziz şehrimiz Van, ağır yaralı olarak 2 Nisan 1918'de düşman işgalinden kurutuldu.

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivinde yer alan 25 Mart 1937 tarih ve 3587 sayılı yazıda; Yetmiş  bin nüfuslu Van şehrinin Birinci Dünya Savaşı sırasında (1915-1918) çeşitli işgallere uğrayarak harabe halini aldığı ve bugün (1936) ancak hicretlerle (geri dönen Vanlılar ile) yedi bin nüfusa ulaştığına dikkat çekilir.

Kurtuluş sonrası kasaba görünümündeki Van, Cumhuriyet'in ilanı ile birlikte yeniden Vilayet olur. Yeni Van şehrinin kuruluş çalışmaları 1930-40'lardan sonra ağır aksak başlar. Bu bağlamda Başvekalet (Başbakanlık) Yüksek Vekâlet Makamı, Birinci Umum Müfettişliği 06 Kasım 1936 tarih, 250/7222 sayılı Yeni Van şehrinin kuruluşu ile ilgili yazılı emirleriyle Nafia Vekâleti (Bayındırlık Bakanlığı) Yapı İşleri Umum Müdürlüğünce yeni şehrin yerinin tespiti için bir heyet görevlendirir.  Van'a gelen heyet yaptığı teknik incelemelerde Vanlıların muhacir (göç)  ettiği Eski Van şehrinin (Van Kalesi önünde bulunan) mevcut durumunun; iktisadi, idari açıdan, şehirlerarası yollardan uzak,  alanın bataklık olması, bataklığın ıslahı için de zamana ve kaynağa ihtiyaç olacağı,  ayrıca sağlık bakımdan da sakınca taşıdığı, ayrıca Van Gölü sahiline uzak bir mevkide bulunmasından dolayı halkın Van Gölü'nün çok güzel olan manzaralarından ve şehir halkının medeni ihtiyaçlardan mahrum kalacağını dikkate alarak bu nedenlerle yeni Van şehrinin burada tekrar kurulmasının uygun olmayacağı, bu yönde alınacak kararın da daima eleştiri çekeceğini tespit ve rapor eder.

Farklı yerlerdeki incelemeleri sonucunda  heyet; idari, iktisadi, sağlık ve gelişme bakımından, Van şehrini inceleyen, bilen ve ziyaret edenlerce de ilk bakışta kabul edilen, Van Gölü'ne  yakın uzaklıkta bulunan (bugünkü Edremit Kocaeli Van Dostluk Parkı karşındaki) Elmalık (Zivistan) üzerinde Yeni Van şehrinin kurulmasının her yönüyle uygun ve başarılı olacağına karar verir. Heyet bu görüşünü gerekçeleriyle Nafia (Bayındırlık) Vekili (Bakanı) A. Şükrü Kaya imzasıyla Başvekâlet (Başbakanlık) Yüksek Vekalet Makamı İsmet İnönü'ye bildirir.

Yeni Van şehrinin Elmalık'da kurulması beklenirken,  yeni şehir tarım arazisi, üzüm bağları, bahçeleri iki katlı cumbalı Van evlerinin bulunduğu "Bağlar Mevkii" olarak adlandırılan bugünkü şehir merkezinin olduğu bölgede yavaş yavaş şekillenmeye başlar.

***

Osmanlı döneminde açılan ve bugünde işlevini devam ettiren Sıhke Caddesi'nin ardından önce Yeni Çarşı, bugünkü ismiyle Cumhuriyet Caddesi açılır. Caddenin etrafına kerpiçten dükkânlar, 1940'lı yıllardan itibaren de Valilik, Tekel, Gümrük Müdürlüğü,  Belediye, Halkevi, Vali Konağı gibi resmi kurum binaları, halk tarafından otel, iş yeri inşa edilir. 

1930'larda Yeni Çarşı'dan (5 Yoldan) İskele'ye uzanan 7 Km uzunluğunda bugün dahi eşi benzeri maalesef açılamayan kıvrımsız düz bir cadde açılır. Şehirden bakıldığında Van Gölü'nün görülebildiği muhteşem caddenin iki tarafına geniş kaldırımlar yapılır. Halkın, öğrencilerin, kamu görevlilerinin ortak çabalarıyla kavak ağaçları dikilir, kehriz suyunun aktığı kanallar yapılır. Yükselen kavak ağaçlarının gölgelediği, kehriz suyunun serinlik ferahlık huzur verdiği cadde İskele Caddesi adını alır.

Zaman içinde şehrin nüfusu ile birlikte iş yerlerinin, evlerin, binaların sayısı artış gösterir.

***

Eksik, yanlış dolu çeşitli rivayetlerle anlatılan Maraş Caddesinin isim hikâyesine, kaynağına ve gerçeğine  gelince…

1923'den 1960'a kadar geçen yıllar içinde ortalama olarak 2-3 yıl süreyle farklı isimler Van Valiliği görevinde bulunur. Valilerden biri  de 1959-1960 yılları arasında görev yapan İbrahim Sadi Öztürk'tür.

1920 yılında Ankara'nın Nallıhan ilçesinde dünyaya gelen Vali Öztürk, SBF'ni bitirdikten sonra çeşitli ilçelerde kaymakamlıklar yaptıktan sonra sırasıyla Kahramanmaraş, Van, Niğde ve merkez valilikleri, Kahramanmaraş Belediye Başkanlığı görevlerinde bulunur. TBMM'nin 14. Döneminde 1969-1973 yılları arasında Kahramanmaraş Milletvekilli, 1975-1980 arasında Cumhuriyet Senatosu Ankara üyesi seçilir.

Yıl 1960. Van Belediye Başkanı merhum Şükrü Kösereisoğlu şehrin planlı gelişmesi, gelecekte ihtiyaçları karşılama düşüncesiyle İskele Caddesine paralel, belediye binasının (Cumhuriyet Caddesi) bulunduğu yerden Van Kalesi'ne kadar ikinci bir caddenin açılmasına engin vizyonuyla karar verir. Yeni bir caddenin açılmasından memnuniyet duyan Vali Öztürk caddeye isim teklifinde bulunur. Belediyeye gönderdiği teklif yazısında şu ifadelere yer verir: "Van ve Maraş şehirleri kahramanlıkta adeta kader ortaklığı yapmışlardır. Caddeye, Maraş Caddesi isminin verilmesi asil ve civanmert bir hareket olacaktır. Şehirden tarihi Van kalesine doğru açılmasına karar verdiğiniz büyük geniş cadde, belediye olarak göstereceğiniz mühim ve başarılı faaliyet olacaktır. Çalışkan belediyemize muvaffakiyetler dilerken ortaya konan eserlere diğer şehirlerimizin isimlerini vermek ve böylece vatanın aziz köşelerini birbirine manen bağlamak fikrini tasvip edeceğinizden emin bulunuyorum…"

Valinin isim teklifini görüşen Van Belediye Meclisi hazırlıklarını yaparak,  yol açma çalışmalarına  başlayacağı caddeye  "Maraş"  adının verilmesini kararlaştırır. Belediye önünde başlayan, Kurtuluş Parkı önünde son bulan üç km. uzunluğundaki cadde valinin önerisi belediyenin kararıyla "Maraş" ismini alır.

1970'li yıllarda Maraş Caddesinin adı değiştirilir.

Caddeye  Van'da 1915'ten önce görev yapan adını taşıyan mahalle olan Emin Paşa'nın oğlu, Doğunun Büyük Kahramanı, çocukluğu Van'da geçen, ilkokulu Van'da okuyan Atatürk'ün yakın arkadaşı merhum Kazım Karabekir Paşa'nın adı verilir.

Halk arasında yaygın olarak Maraş, kısmen Kazım Karabekir ismi kullanılmaktadır. Resmi kayıtlarda, yazışmalarda caddenin adı Kazım Karabekir olarak yer almaktadır.

Açıldığı yıllarda çevresi konut, okul alanı olan iki isimli caddemiz hızla gelişerek günümüzde lüks mağazaların, otel ve kafeteryaların bulunduğu, kira ve gayrimenkul fiyatlarının yüksek seviyelere ulaştığı, seçkin ticari bir bölgeye dönüşmüştür. Darısı yeni açılacak, açılmayı bekleyen caddelerin başına.

Yarım asır önce kısıtlı imkânlara rağmen şehrimize, insanlığa kendileri gibi kıvrımsız düz bir cadde kazandıran Van Belediye Başkanı merhum Şükrü Kösereisoğlu, belediye yetkilileri ile isim babası Vali İbrahim Sadi Öztürk'ü şükranla anıyoruz.