Urartularda dini yapıya kısa bir bakış
Cem Öksözoğlu
Ön Asya uygarlıklarından Urartular M.Ö. 9.-7. yüzyıllar arasında başta Van Gölü Havzası olmak üzere batıda Karasu-Fırat, kuzeyde Kuzey Ermenistan Dağları, doğuda İran Azerbaycan'ındaki Sabalan Dağları, güneyde ise Zağros Dağları ile birleşen Doğu Toroslara kadar uzanan coğrafyada egemenlik kurmuştur. Urartu Devleti'nin iki yüz elli yıl kadar hâkimiyet sürdüğü bu coğrafyada siyasi ve askeri üstünlüğünün yanı sıra dinsel alanda da önemli gelişmeler ortaya koydukları bilinmektedir. Urartuların dini yaşantısı hakkında bilgi edindiğimiz verileri üç kısımda ele almak mümkündür. Bunlar;1-) mimari kalıntılar,2-) tasvirli eserler (mühürler, kemerler, madalyon, pektoral, adak levhaları) ve3-) yazılı kaynaklardır.
Çok tanrılı olan Urartu dini eski gelenekleri sürdürmekle beraber kendine özgü yenilikler de getirmiştir. Nitekim Urartuların din alanındaki en önemli yeniliklerinden biri Kral İşpuini (M.Ö. 830-810) döneminde gerçekleştirilmiştir. Kral İşpuini, krallığın resmi tanrılar panteonunu oluşturmuş ve bunu da Meher Kapı olarak adlandırılan bir kaya nişi içerisine yazdırmıştır. Nişin içinde iki kez tekrarlanan yazıtta, Urartu panteonunda kutsanan toplam 79 tanrı ve tanrıçanın adı ile bu tanrı ve tanrıçalara kurban edilecek hayvan türleri ve sayıları verilmiştir. İlk sırada yer alan savaş tanrısı Haldi Urartuların baş tanrısıdır. Bunu fırtına tanrısı Teišeba ve güneş tanrısı Šiuni izler. Yine tanrılar panteonunda söz konusu üç tanrıyı izleyen birçok tanrı ve tanrıça bulunmaktadır.
Kalelerde bulunan tapınakların yanı sıra Urartu'da dini pratiklerin uygulandığı bir diğer mekân tipi de açık hava kutsal alanlarıdır. Açık hava kutsal alanları iki türdedir. Bunlardan ilki basit anlamda kayalara oyulmuş nişlerden oluşur. İkinci tür ise Erzincan/Altıntepe'den bilinmektedir. Bu kutsal alanda dört stel ve stellerin önünde yer alan hayat ağacı söz konusudur.
Yukarıdaki mimari kalıntıların yanı sıra Urartu metal eserlerinden kemerler, kalkanlar, adak levhaları, taşıt aksamları, koşum takımları, miğferler, madalyonlar ve pektoraller, seremoni bakracı, mühürler ile duvar resimleri ve kabartmaları da din konusunda bilgi edinmemizi sağlamaktadır. Bu eserlerde dinsel içerikli konular arasında kutsal ağaç etrafında düzenlenen törenler, libasyon, tanrı, tanrıça, mitolojik ve kanatlı cin figürleri işlenmiştir. Bunların yanı sıra ele geçen az sayıdaki bronzdan tanrı heykelcikleri dinle ilgili bilgi sağlayan bir diğer önemli buluntu grubudur.
Yukarıdaki verilerden Meher Kapı kaya nişi, tapınaklar ve açık hava kutsal alanlarının Urartu dininde önemli bir yer teşkil ettiği anlaşılmaktadır. Yine, arkeolojik verilerden bu alanlarda Urartu toplumu tarafından dini ayinlerin de gerçekleştirildiği bilinmektedir.
Urartularda dini yapı ile ilgili bilgi alınabilecek diğer kaynaklar ise; yazılı kaynaklardır. Urartu yazıtlarının konusunu çoğunlukla askeri seferler ve imar faaliyetleri oluşturur. Bunun yanında yazılı kaynaklarda dini içerikli konular da söz konusudur. Bu tip yazıtlarda adları geçen bazı mesleklerin din görevlileri olduğu ile ilgili çeşitli yorumlar yapılmıştır. Dini konu edinen ve içeriğinde görevli adı geçen yazıtlardan ilki Urartu kralı I. Argişti'ye ait Armavir yazıtıdır. İkinci yazıt Urartu kralı II. Rusa'ya aittir. Bu yazıtların yanı sıra Ayanis (Rusa?inili Eudurukai) ile Karmir-Blur (Teišebai URU) gibi merkezlerde bulunan susi tapınaklarının giriş duvarlarını süsleyen ve kral II. Rusa'ya ait bir grup yazıtta da din görevlilerinin adı geçmektedir. Son olarak Yukarı Anzaf Kalesi kazılarında ele geçmiş bir tablet din görevlileri hakkında bize bilgiler sunmaktadır.
Urartuların tanrılarına dini törenler sırasında çok sayıda hayvan kurban ettikleri bilinmektedir. Kurban etme ritüeli çoğu toplumlarda olduğu gibi Urartularda da din görevlileri tarafından icra edilmiştir.
Urartularda Ahiret inancı olduğu da bilinmektedir. Bu kanıya oda tipi geniş kral mezar yapılarına sahip olmaları kanıt gösterilebilir.
Bu hafta Urartularda din konusunda kısa bir bilgilendirme yapmaya çalıştık.
İyi Okumalar, Kalınız Sağlıcakla!
